شاخص توده بدنی معیار مناسبی است که به شما در تشخیص اضافه وزن و یا کمبود وزن کمک می‌کند. شاخص توده بدنی BMI یا شاخص BMI تناسب بین قد و وزن است که بین سال‌های ۱۸۳۰ تا ۱۸۵۰ توسط یک دانشمند بلژیکی به نام آدلف کوتله ابداع شد. زمانی‌که نمودار سوخت و ساز بدن با چربی و کالری مصرفی هماهنگی نداشته باشد، مشکلات زیادی از قبیل چاقی، کاهش وزن شدید و بیماری‌های مختلف در بدن بروز می‌کنند. برای تعیین اندام مناسب هر فرد باید سن، قد، وزن، جنسیت و خصوصیات فردی او را در نظر گرفت و برای اندازه‌گیری میزان چاقی و لاغری باید هر شخص با افراد هم رده سنی خود سنجیده شود. به همین دلیل جامعه شناس بلژیکی با معرفی شاخص توده بدنی بی ام ای توانست ارتباط مهمی بین قد و وزن انسان پیدا کند. در ادامه مطلب بیشتر درباره BMI و موارد استفاده از آن بحث خواهیم کرد.

فهرست مطالب

• شاخص توده بدنی چیست
• محاسبه شاخص BMI و فرمول محاسبه توده چربی بدن 
• شاخص توده بدنی BMI و محاسبه قد و وزن کودکان
• روش‌های کاهش شاخص BMI

شاخص توده بدنی چیست

شاخص توده بدنی (Body Mass Index) یا همان شاخص BMI به ما کمک می‌کند تا با استفاده از جنسیت فرد، دامنه وزن مناسب برای او را تعیین کنیم.

شاخص توده بدنی یا BMI یک شاخص غربالگری بسیار ارزان و آسان برای تخمین میزان چاقی و لاغری و تعیین وزن نرمال است که در آن وزن فرد بر کیلوگرم، تقسیم بر قد او به متر به توان دو می‌شود. این شاخص چربی بدن را به صورت مستقیم اندازگیری نمی‌کند، ولی با چربی و بیماری‌های متابولیکی حاصل از آن در ارتباط کامل است.

برای اینکه اهمیت BMI به درستی در تشخیص سلامتی یا بیماری مشخص شود، بررسی عوامل دیگری نظیر رژیم غذایی، ژنتیک و تاریخچه بیماری‌های خانوادگی و فعالیت‌های بدنی نیز بسیار تاثیرگذار خواهد بود. این شاخص به راحتی و به صورت کاملا ارزان می‌تواند مقدار اضافه وزن و چاقی را برآورد کند. روش‌های مختلف دیگری مانند روش BOD POD، دستگاه کالیپر، Bioelectrical impedance، روش BIA، آنتروپومتری، Underwater weighing و جذب انرژی دوگانه اشعه ایکس (DXA) برای اندازه‌گیری مقدار چربی بدنی وجود دارند. اما مشکل اینجاست که تمامی این روش‌ها بسیار پر هزینه هستند و به راحتی در دسترس اکثریت افراد جامعه قرار نمی‌گیرند. در همین حال، در صورت دسترسی به این ابزارها، مراحل انجام اندازه‌گیری باید توسط پرسنل مجرب و زیر نظر فرد متخصص صورت بگیرد و برای بررسی نتایج حاصل از آنها، به معلومات و محاسبات پیچیده و طولانی احتیاج است.

شاخص توده بدنی، با وجود نواقص زیاد از جمله ندیده گرفتن وزن عضلات و همچنین مشکلات و بیماری‌هایی که کاهش قد و کوتاهی را به دنبال دارند، باز هم یکی از پر طرفدارترین شاخص‌ها برای تعیین وزن به حساب می‌آید. 

محاسبه شاخص BMI و فرمول محاسبه توده چربی بدن 

برای محاسبه شاخص توده بدنی BMI، لزوما نیازی به دستگاه‌های پیچیده نیست. بلکه به راحتی می‌توانید با استفاده از فرمول BMI، توده چربی بدن را اندازه‌گیری کنید.

این شاخص از تقسیم مقدار عددی وزن بر قد به دست می‌آید. از آنجایی که قد انسان به طور معمول بر سانتی‌متر محاسبه می‌شود، باید تقسیم بر ۱۰۰ شده تا مقدار آن به یکای متر به دست بیاید. اندازه‌گیری شاخص توده بدنی BMI فردی ۲۸ ساله با قد۱۷۰ سانتی‌متر و وزن ۴۷ کیلوگرم به شرح زیر است:

₍BMI_(kg/m²) = قد^۲ (m) / وزن (kg)

BMI= (۴۷kg) ÷ (۱.۷)^۲→  BMI= ۱۶.۲۶ kg/m²
      

تفسیر BMI برای بزرگسالان بالای ۲۰ سال به شرح زیر است:

•    زیر ۱۸.۵ لاغر و کم وزن محسوب می‌شود.
•   ۱۸.۵  تا ۲۴.۹ دارای وزن متعادل و نرمال است.
•    ۲۵ تا ۲۹.۹ اضافه وزن دارد.
•     ۳۰ به بالا چاق محسوب می‌شود.

در مثال بالا شخص مورد نظر با شاخص توده بدنی 26/16 لاغر و کم وزن تلقی می‌شود.

رابطه توده چربی بدن چربی و شاخص BMI چیست

ارتباط بین توده چربی بدن و شاخص BMI نسبتا قوی است. ولی حتی دو نفر که BMI یکسانی دارند نیز ممکن است، از نظر سطح چربی بدنی با هم متفاوت باشند. 

• در شاخص BMI یکسان ساختار بدن زنان به گونه‌ای است، که چربی بیشتری نسبت به مردان در خود دارد. عضلات در بدن مردان تا حدودی بیشتر از زنان است و  یکسانی‌ شاخص بیشتر به خاطر چگالی بالای عضلات در مردان است.
• در شاخص BMI یکسان سیاه‌پوستان چربی بدن کمتری نسبت به سفیدپوستان و سفیدپوستان نسبت به آسیایی‌ها دارند.
•  در شاخص BMI یکسان افراد بزرگسال مسن‌تر انباشت چربی بیشتری نسبت به بزرگسالان جوان‌تر دارند.
• در شاخص BMI یکسان ورزشکاران حرفه‌ای نسبت به انسا‌ن‌های معمولی عضلات بیشتر و چربی بدنی کمتری دارند.

بنابراین، به طور قطع بر یقین نمی‌توان گفت افرادی که شاخص BMI بالایی دارند، حتما از بیماری چاقی رنج می‌برند. به طور مثال بسیاری از ورزشکاران که دارای عضلات با چگالی بالا هستند، نیز از شاخص توده بدنی بالایی برخوردارند. شاخص BMI برای افراد با مشکلات و بیماری‌های مختلف ستون فقرات نباید مورد استفاده قرار بگیرد.

اما برای یک فرد عادی، BMI بیشتر از ۳۰ مکن است فرد را با خطراتی همچون خطر مرگ و میر، فشارخون بالا، افزایش کلسترول بد خون (LDL)، کاهش کلسترول خوب خون (HDL)، افزایش تری گلیسیرید‌ها، دیابت نوع ۲، بیماری عروق کرونر قلبی، انواع سکته، بیماری سنگ کیسه صفرا، شکسته شدن غضروف و استخوان‌ها در محل مفاصل، مشکلات تنفسی، التهاب مزمن، افزایش استرس، انواع سرطان‌ها، بیماری‌های روانی مانند افسردگی روبه‌رو کند. 

شاخص BMI در زنان و مردان

شاخص BMI در زنان و مردان بزرگسال، تفاوت چندانی با هم نمی‌کند. اما از آنجایی که بدن مرد عضلانی‌تر از زن بوده و طبیعت وجودی بدن زنان دارای بافت چربی بیشتری نسبت به مردان است و عضله نیز چگالی بیشتری نسبت به چربی دارد، احتمال آن می‌رود که شاخص توده بدنی BMI مردان کمی بیشتر از زنان در همان سن و قد باشد.

شاخص توده بدنی BMI و محاسبه قد و وزن کودکان

همانطور که پیش‌تر گفته شد شاخص توده بدنی BMI در تعیین مقدار اضافه وزن بسیار موثر بوده و برای کودکان و نوجوانان رنج شاخص BMI متفاوت است.

در کودکان از این شاخص برای غربالگری استفاده می‌شود. مقدار زیاد چربی بدن می‌تواند منجر به بیماری‌های مرتبط با چاقی شده و سلامت آنها را به خطر بیاندازد. چنانچه پس از محاسبه ‌‌BMI کودکان مشاهده کردید که فرزندتان دارای اضافه وزن است، به دنبال روش‌هایی برای کاهش وزن او باشید. بهترین روش‌ها برای کاهش وزن در کودکان چاق، رژیم غذایی سالم برای لاغر شدن کودک و انجام ورزش برای کودکان چاق است که در وبسایت سبک زندگی می‌توانید به طور مفصل مطالعه کنید. 

همچنین ممکن است با لاغری کودکان روبه رو شوید که می‌تواند به اندازه چاقی کودکان خطرناک باشد. کمبود وزن نیز می‌تواند مشکلات و بیماری‌های فراوانی را در کودکان سبب شود به همین دلیل بهتر است با رعایت رژیم غذایی سالم برای کودکان لاغر، به دنبال حل مشکل باشید. 

برای محاسبه BMI کودکان و نوجوانان ابتدا قد و وزن آنها را اندازگیری کرده. سپس با استفاده از فرمول استاندارد و ماشین حساب شاخص BMI را محاسبه می‌کنیم. شاخص BMI به دست آمده را معمولا بعد از محاسبه به صورت صدک در نمودار بیان می‌کنند. اگر کودکان از نظر سن و جنس خود شاخص توده بدنی BMI بالایی داشته باشد، متخصص کودکان و یا تغذیه به بررسی عوامل دیگری نظیر ارزیابی رژیم غذایی، فعالیت بدنی و سابقه خانوادگی کودک خواهد پرداخت تا مطمئن شود که دلیل این افزایش شاخص توده بدنی چیست و چربی اضافی تا چه اندازه می‌تواند مشکل‌ساز باشد. اگر BMI کودک خود را می‌دانید در ادامه می‌توانید با استفاده از داده‌ها توده چربی بدن کودک را تفسیر کنید. در غیر اینصورت با مراجعه به این مطلب از مرکز کنترل و پیشگیری بیماری (Centers for Disease Control and Prevention :CDC) می‌توانید BMI کودکان را به طور دقیق اندازه‌گیری کرده و تفسیرش را در ادامه متن بخوانید. 

به دلیل اینکه وزن و قد کودکان در طول رشد تغییر می‌کند، در نتیجه شاخص BMI کودک باید نسبت به سایر کودکان در همان سن و سال تفسیر شود. دسته‌بندی‌های این شاخص در کودکان و نوجوانان را مي‌توانید در جدول زیر ببینید. 

• زیر صدک ۵ لاغر و کم وزن محسوب می‌شود.
•  صدک ۵ تا صدک ۸۵ دارای وزن متعادل و نرمال است.
• صدک ۸۵ تا صدک ۹۵ اضافه وزن دارد.
• صدک ۹۵ به بالا چاق به حساب می‌آید. 

صدک به ما کمک می‌کند که کودک را نسبت به کودکان هم سن خود بسنجیم. ابتلا به چاقی در کودکان احتمال بروز مشکلاتی از قبیل فشارخون و کلسترول بالا که از عوامل ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی مانند (CVD) هستند، را افزایش می‌دهد. در یک تحقیق ۷۰ درصد از کودکان چاق حداقل یک عامل و ۳۰ درصد دو یا چند عامل خطر ابتلا به (CVD)  را داشتند.

کودکان چاق اغلب دچار بیماری دیابت نوع دوم شده و به انسولین از خود مقاومت نشان می‌دهند. از دیگر مشکلات و بیماری‌هایی که کودکان و نوجوانان مبتلا به چاقی را درگیر می‌کنند عبارتند از آسم و مشکلات تنفسی، مشکلات مفاصل، ناراحتی اسکلتی و عضلانی، بیماری کبد چرب، سنگ کیسه صفرا، ناراحتی‌های معده، مشکلات روحی و روانی، افسردگی، کمبود اعتماد به نفس، اختلال در عملکرد اجتماعی- جسمی و عاطفی.

گفتنی است، بسیاری از مشکلات و بیماری‌های کودکان ممکن است در بزرگسالی بروز یافته و یا تشدید شوند. 

روش‌های کاهش شاخص BMI

در افرادی که شاخص BMI آنها زیاد بوده و در رده اضافه وزن یا چاقی قرار می‌گیرند. بهترین کار کنترل وزن است. زیرا رشد قد انسان بعد از سن بلوغ تقریبا متوقف می‌شود.

برای کاهش وزن روش‌های بسیاری وجود دارند؛ کنترل مقدار مصرف مواد غذایی و داشتن رژیم غذایی سالم و مناسب یکی از مهمترین روش‌ها برای کنترل چاقی است. برنامه غذایی باید زیر نظر متخصص و بر اساس خصوصیات فردی هرکس طراحی و نوشته شود. رژیم غذایی باید تمام مواد مغذی و انرژی مورد نیاز بدن را تامین کند. امروزه با ماشینی شدن جوامع و مشغله‌های فراوان زندگی مصرف غذاهای آماده و فست فود طرفداران بسیاری پیدا کرده که این امر خود می‌تواند به دلیل زیاد بودن کالری این غذاها و کم‌تحرکی افراد جامعه باعث بروز سونامی چاقی در بین تمام سنین از جمله کودکان شود. مصرف غذاهای کم کالری و فیبردار، داشتن برنامه منظم ورزشی، نداشتن استرس و اضطراب در زندگی، مصرف غذاهای خانگی، داشتن برنامه خواب و استراحت به اندازه و کافی می‌توانند نقش بسیار مهمی در کاهش وزن و ایجاد احساس سلامتی ایجاد کنند. به طور کلی برای لاغری انواع روش‌ها و رژیم های غذایی سختی وجود دارند که اگر اصولی نباشد، سلامت شما را تهدید می‌کنند. به همین دلیل ما برای شما، محتوایی برای رژیم غذایی سالم برای لاغری و تناسب اندام آماده کرده‌ایم که علاوه بر لاغر شدن، سلامت شما را نیز تضمین می‌کند. 

اگر شاخص BMI پایین بود، خیلی خوشحال نباشید چراکه شاخص پایین BMI نیز می‌تواند به نوبه خود خطرناک بوده و موجب ضعف بدن، بی‌حالی , بیماری‌های مختلف شود. افرادی که از لاغری رنج می‌برند، باید زیر نظر متخصص تغذیه برنامه غذایی متناسب با شرایط و خصوصیات فردی خود را رعایت کنند. مقدار کالری دریافتی آنها نباید کمتر از سوخت و ساز بدن باشد، زیرا در این صورت بدن دچار خستگی و کمبود انرژی شده و مواد مغذی کمی به سلول‌های بدن و مغز می‌رسد.

این امر خود می‌تواند تبعات جبران‌ناپذیری از قبیل کاهش حافظه، اختلال در عملکرد اندام‌ها و دستگاه‌های بدن، خشکی پوست و بی‌حالی شود و سوتغذیه در موارد شدید ممکن است خطر مرگ را به دنبال داشته باشد. بنابراین، اگر به دنبال افزایش وزن هستید، فراموش نکنید که پرخوری راه درستی برای چاق شدن نیست. همه چیزی که برای چاق شدن نیاز دارید انجام تمرینات منظم ورزشی و داشتن یک رژیم غذایی سالم برای چاق شدن است. 

سخن پایانی

شاخص توده بدنی BMI روشی درست و اصولی برای سنجش میزان توده چربی بدن است. اگر می‌دانید که اضافه وزن دارید یا نه، باید پیش از هرچیز از شاخص BMI بدن خود را اندازه‌بگیرید تا بدانید آیا اضافه وزن دارید، آیا لاغرید یا از تناسب اندام برخوردارید. ممکن است اندازه‌گیری BMI آسان نباشد، اما در این مطلب به طور مفصل به شما آموزش داده ایم که چگونه خودتان شاخص BMI را اندازه‌گیری کرده و تفسیر کنید.