هر دارویی اثرات جانبی دارد و میزان آسیب‌پذیری فرد به این عوارض جانبی، به عوامل مختلفی وابسته است. در حالت کلی، این عوارض جانبی داروها را می‌توان به گروه‌های وابسته به بیمار، وابسته به دارو، وابسته به محیط و یا اجتماع طبقه‌بندی کرد. از این رو، باید دقت کنید که چه ویژگی‌هایی از شما سبب افزایش آسیب‌پذیری‌تان به مصرف دارو می‌شود و برای مقابله با این اثرات جانبی داروها چه کارهایی می‌توانید انجام دهید.

آنچه در ادامه می‌خوانید:

خطر گسترش اثرات عوارض جانبی داروها

 عوارض جانبی داروها وابسته به محیط یا اجتماع

لیستی از عوارض جانبی داروها

 

خطر گسترش اثرات عوارض جانبی داروها

هر کدام از ما یک شخص منحصر به فرد هستیم و داشتن بعضی از ویژگی‌های شخصی ما را در مقایسه با سایر افراد در معرض اثرات جانبی مختلفی قرار می‌دهد. عواملی وجود دارند که نقش مهمی در بروز عوارض جانبی داروها ایفا می‌کنند. از جمله:

سن

سن یکی از مهم‌ترین عوامل است و افراد خیلی جوان یا خیلی مسن، بیشتر در معرض اثرات ناخواسته قرار می‌گیرند. کودکان را نمی‌توان بزرگسالانی کوچک تلقی کرد، چراکه نحوه جذب و سوخت و ساز بدن در مصرف داروها در کودکان (به خصوص نوزادان) با بزرگسالان متفاوت است. در کودکان کم‌سن، سرعت جذب مواد دارویی در معده کم بوده و در عوض، این افراد سرعت جذب عضلانی (Intramuscular: IM) بالایی دارند. همچنین، نسبت نسبت کبد به وزن بدن، بیشتر است و آنزیم‌های کبدی همانند کلیه عملکرد ناقصی دارند. 

بر اساس مطالعات انجام شده، افراد مسن به دلیل عوارض جانبی داروها دو برابر افراد معمولی به اورژانس مراجعه می‌کنند و احتمال بستری شدن آنها در بیمارستان، هفت برابر بیشتر است. بین مفید یا سمی بودن برخی از داروها مثل وارفارین (Warfarin)، انسولین (Insulin)، دیگوکسین (Digoxin) و داروهای ضد تشنج، مرز بسیار باریکی وجود دارد. افراد مسن در مقایسه با سایر افراد، این نوع از داروها را بیشتر مصرف می‌کنند و بدنشان تمایل دارد تا میزان چربی بیشتر و آب کمتری داشته باشد و بر همین اساس، طول اثر برخی از داروها در بدن افزایش می‌یابد. به علاوه، متابولیسم کبد و عمل دفع مواد از طریق کلیه، در سالمندان کم بوده و مغز آن‌ها نیز به اثرات تسکین‌دهنده‌ داروها حساس‌تر عمل می کند. از این رو، ممکن است سبب بروز علائمی مانند سرگیجه، مشکلات چشمی و گوشی و افزایش خطر عدم تعادل شوند و مدیریت عوارض جانبی داروها در آنها اهمیت بیشتری دارد.

ژنتیک

فارماکوژنتیک به علمی گفته می‌شود که به بررسی چگونگی تاثیر ژن‌ها در بروز اثرات جانبی داروها و همچنین نقش آن در بروز بیست تا نود و پنج درصد از انواع بیماری‌ها می‌پردازد. این شاخه از فارماکولوژی به سرعت در حال پیشرفت بوده و آزمایش‌های مربوط به تنوع آنزیم‌های کبدی در حال فراگیر شدن است. برای مثال، کدئین برای تبدیل شدن به یکی از متابولیت‌های فعال خود (مورفین) به مسیر متابولیسمی CYP2D6 نیازمند است و این در حالی است که پنج تا ده درصد از بیماران در متابولیزه کردن آن ناتوانند یا توان بسیار کمی دارند؛ یعنی تنها مقدار اندکی از کدئین به مورفین تبدیل می‌شود و درد آنها به اندازه کافی تسکین نمی‌یابد. از سوی دیگر، توانایی متابولیزه کردن یک تا دو درصد از بیماران بسیار زیاد بوده و در نتیجه، کدئین بیشتر از حد طبیعی به مورفین تبدیل می‌شود و خطر بروز واکنش‌های سمی مثل افسردگی تنفسی افزایش می‌یابد (Respiratory depression: نوعی اختلال تنفسی که در آن نفس کشیدن به صورت کند و غیر موثر است).

عملکرد کلیه

در صورتی که کلیه‌های شما با حداکثر ظرفیت خود کار نکنند، مصرف داروهایی که از طریق کلیه دفع می‌شوند اثرات جانبی بیشتری را برای شما در پی خواهند داشت. تاثیر برخی دیگر از داروها نیز با کاهش عملکرد کلیه متوقف می‌شود.

جنسیت

برخی از آنزیم‌های کبدی زن‌ها فعالیت کمتری در مقایسه با مردان دارند. همچنین، نسبت چربی به آب بدن در زن‌ها بیشتر و میزان سم‌زدایی داروها در کلیه‌ها کمتر است. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که زن‌ها در مقایسه با مردها، کبدی سمی‌تر، (ناشی از دارو)، مشکلات گوارشی بیشتر (به دلیل اثرات جانبی مربوط به دستگاه گوارش)، آلرژی‌های پوستی و سندروم بلند‌مدت QT (نوعی بیماری قلبی) بالاتری دارند.

عوامل وابسته به دارو

اثرات جانبی وابسته به دارو عبارتند از:

• دوز دارو

با افزایش دوز دارو، اثرات جانبی آن نیز بیشتر می‌شود.

• فرمول مورد استفاده در ساخت دارو

برای مثال، استروئیدهای تنفسی به صورت مستقیم شش‌ها را هدف قرار می‌دهند و اثرات جانبی کمتری نسبت به استروئیدهای خوراکی ایجاد می‌کنند (انواع خوراکی تاثیر زیادی بر تمام بدن می‌گذارند).

• چگونگی جذب، متابولیزه شدن، پراکندگی و از بین رفتن دارو

• سایر داروهای مصرفی

 عوارض جانبی داروها وابسته به محیط یا اجتماع

عوارض جانبی وابسته به محیط یا اجتماع عبارتند از:

• میزان الکل مصرفی: الکل برخی از عوارض جانبی مانند خواب‌آلودگی، گیجی،‌ تغییر فشار خون، رفتارهای غیر طبیعی، افسردگی تنفسی و حالت تهوع و استفراغ را تشدید کند.
• سیگار کشیدن: آنزیم‌های کبدی CYP 1A2 و 2B6 با سیگار کشیدن افزایش می‌یابند. این آنزیم‌ها، متابولیزه کردن چندین داروی بالینی مهم (مانند کلوزاپین/Clozapine، النازاپین/Olnazapin و متادون/Metadone) را بر عهده دارند و این بدین معنی است که ترک ناگهانی سیگار، میزان این داروها را در خون زیاد می‌کند. گفتنی است، نیکوتین درمانی بر فعالیت این آنزیم‌ها تاثیر ندارد.
  شاید بخواهید در مورد ده نکته برای کمک به ترک سیگار بدانید.
   
• رژیم غذایی: برخی از داروها با مواد غذایی تداخل ایجاد می‌کنند. برای مثال، آترواستاتین (Atrovastatin) با گریپ فروت، سبزیجات دارای برگ سبز با وارفارین (Warfarin)، شیرین بیان سیاه با لیتیوم، مکمل‌های نمک و پتاسیم با مهار‌کننده‌های ACE (آنزیم تبدیل‌کننده آنژیوتانسینAngiotensin-converting enzyme/) و مواد غذایی حاوی تیرامین (Tyramine) با داروهای ضدافسردگی MAOI تداخل دارند.
• سطح هیدراته شدن: دهیدراسیون (از دست دادن آب) سبب افزایش بروز اثرات جانبی برخی از داروها می‌شود. مهارکننده‌های ACE، NSAIDها (داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی)، متفورمین (Metformine) و داروهای ادرارآور از جمله مواردی هستند که در هنگام مصرف آن‌ها بدن فرد نباید کم آب باشد.
• میزان آشنایی با دارو: در مواردی که دستورالعمل‌های دارو برای بیمار واضح و روشن نبوده و یا فرد در مورد علت مصرف دارو دچار سردرگمی باشد، احتمال مصرف دوز نامناسب دارو توسط فرد و بروز اثرات جانبی بیشتر می‌شود.

لیستی از عوارض جانبی داروها

در ادامه، متداول‌ترین عوارض جانبی داروها و توصیه‌هایی برای مدیریت آن‌ها آورده شده است.

• واکنش‌های آلرژیک

با مصرف هر دارویی ممکن است اتفاق بیفتد. علائم آن، طیف گسترده‌ای از راش‌های پوستی خفیف تا واکنش‌های شدید آنافیلاکسی (شامل تورم صورت و گلو، مشکلات تنفسی و راش‌های پوستی زیاد) را در بر می‌گیرد.

راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• در صورت مشاهده هرگونه واکنش آلرژیک، آنتی‌هیستامین مصرف کنید و بی‌درنگ خود را به یک پزشک برسانید.
• اگر علائم شما شدید هستند، به اورژانس بروید و در حالتی که آلرژی داشتن شما به یک دارو تایید شد، از مصرف آن و سایر داروهای مرتبط با آن در آینده خودداری کنید.
• از برچسب هشدار پزشکی استفاده کنید تا دیگران از نوع داروی حساسیت‌زای شما آگاه باشند.

• تاری دید

این عارضه ممکن است در اثر استفاده از آنتی‌هیستامین‌ها، داروهای ضد روان‌پریشی (Antipsychotics)، بوپیواکائین (Bupivacaine)، بوپروپیون (Bupropion)، دولوکسیتین (Duloxetine)، اسومپرازول (Esomeprazole)، اتودولاک (Etodolac)، گاباپنتین (Gabapentin)، اپیوئیدها (مشتقات تریاک/Opioids) و چندین داروی دیگر بروز پیدا کند.
راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت: در مورد عوض کردن داروها با پزشک خود صحبت کنید. قطره‌های روان‌‌کننده چشم ممکن است موثر باشند. در صورت تاری دید، رانندگی نکنید.

• کبودی و خونریزی

کبودی و خونریزی، از عوارض رایج داروهای رقیق‌کننده خون مثل آسپرین، کلوپیدوگرل (Clopidogrel)، انوکساپرین (Enoxaparin) و وارفارین (Warfarin) و همچنین NSAIDها، استروئیدها (مانند پردنیزون/Prednisone) و داروهای درمان سرطان است.
راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت: 

• هر چیزی که خطر لغزیدن، آسیب دیدن و افتادن شما را افزایش می‌دهد، مانند فرش و یا مبل، از سر راه خود بردارید.
• بهبود خونریزی و بریدگی‌ها ممکن است زمان‌بر باشد. یک گاز استریل روی محل آسیب ‌دیده بگذارید و آنجا را فشار دهید.
• در صورتی که خونریزی شدید دارید یا بعد از ۱۵ دقیقه خونریزی شما متوقف نشد، به اورژانس مراجعه کنید.

• یبوست 

عارضه‌ای متداول در هنگام مصرف اپیوئیدها، داروهای ادرارآور، آنتاگونیست‌های کلسیم، داروهای ضدافسردگی، آنتی‌اسیدهای حاوی آلومینیوم، انداسترون (Ondansetron) و مکمل‌های آهن است.

راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• در صورت لزوم، نوشیدن آب و مصرف فیبر را در رژیم غذایی خود افزایش دهید.
• در صورت امکان ورزش کنید. در صورت خفیف بودن یبوست، در مورد مصرف داروهای مسهل مثل دوکوزات (Docusate)، سنوزیدها(Sennosides) یا پسیلیوم(Psyllium) با پزشک خود مشورت کنید.
• در حالتی که این عارضه با مصرف داروهای اپیوئیدی بیشتر شد، در مورد استفاده از متیل‌نالترکسون (Methylnaltrexone)، یا نالوکسگول(Naloxegol) از پزشک خود راهنمایی بخواهید. 

• سرفه کردن

عارضه‌ای رایج در استفاده از مهار‌کننده‌های ACE که می‌تواند منجر به خشکی، زخم شدن دهان و سرفه‌های شدید در بیست درصد از بیماران شود.

راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• در مورد عوض کردن داروها با پزشک خود مشورت کنید.
• معمولا یک یا دو هفته بعد از قطع دارو، این عارضه برطرف می‌شود.

• دهیدراسیون (کم‌آبی یا بی‌آبی بدن)

بی‌آبی یا کم‌آبی بدن، عارضه‌ای متداول در هنگام مصرف آنتی‌هیستامین‌ها، داروهای فشار خون، شیمی‌درمانی  و مسهل است.

راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• مایعات بنوشید. نوشیدن مایعات سرد یا یخ‌زده ممکن است در این شرایط راحت‌تر باشد.
• مواد غذایی آب‌دار مثل میوه، سبزی و سوپ مصرف کنید.
• به صورت منظم پوست خود را مرطوب نگه‌ دارید و برای جلوگیری از ترک‌خوردگی لب‌ها از مرطوب‌کننده استفاده کنید.

• اسهال

ممکن است با مصرف برخی از آنتی‌بیوتیک‌ها، داروهای ضد افسردگی، آنتی‌اسید‌های دارای منیزیم، مهار‌کننده‌های پمپ پروتنی (مانند لانسوپرازول/Lansoprazol و امپرازول/Omeprazol) و داروهای شیمی درمانی ایجاد شود.

راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• اگر علت این عارضه آنتی‌بیوتیک است، حتما با پزشک خود در مورد استفاده از پروبیوتیک‌ها مشورت کنید.
• از پزشک خود در مورد داروهای ضد اسهال راهنمایی بخواهید.
• از پزشک خود بخواهید که دوز دارو را کاهش دهد یا داروی جایگزین مناسب‌تری تجویز کند.
• به منظور جلوگیری از کاهش آب بدن، مایعات و الکترولیت مصرف کنید.
• در صورت شدید شدن یا مداوم بودن آن حتما به پزشک خود اطلاع دهید.

• خواب‌آلودگی یا حالت خستگی

داروهایی مانند بنزودیازپین‌‌ها (مانند لورازپام/Lorazepam و دیازپام/Diazepam )، برخی از داروهای ضدافسردگی، ضد تهوع، آنتی‌هیستامین‌های قدیمی‌تر (مانند دی‌فنیل‌هیدرامین/Diphenhydramine، کلروفنیرآمین/Chlorpheniramine)، برخی از داروهای قلبی، شل کننده‌های عضلانی و داروهای دارای مواد مخدر از جمله موادی هستند که ممکن است سبب خواب‌آلودگی شوند.

شاید بخواهید مطالعه کنید: هر آنچه باید درباره قرص دیازپام بدانیم؛ عوارض، موارد مصرف و تداخل دارویی

راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• اگر دارویی که استفاده می‌کنید سبب ایجاد خواب‌آلودگی شما در طول روز می‌شود، با پزشک خود در مورد کاهش دوز دارو یا استفاده از داروی جایگزین صحبت کنید.
• رانندگی نکنید.
• با ماشین‌آلات یا هر چیز دیگری که ممکن است خطرناک باشد، کار نکنید.
• الکل مصرف نکنید.

• خشکی دهان (Xerostomia)

این عارضه ممکن است در اثر استفاده از داروهای ضد آرتیمی قلب (Antiarrhythmics)، داروهای آنتی‌کولینرژیک (Anticholinergics)، آنتی‌هیستامین (Antihistamines)، داروهای مربوط به کلسترول بالا، داروهای ضد التهاب، ادرار‌آورها، داروهای پارکینسون، وازودیلاتورها (گشادکننده عروق/Vasodialtor) و داروهای ضد روان‌پریشی بروز پیدا کند.

راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• با پزشک خود در مورد کاهش دوز دارو یا استفاده از داروی جایگزین صحبت کنید.
• معاینه‌های منظم دندانپزشکی داشته باشید و در مورد استفاده از فیشور سیلانت (Fissure sealant) با دندانپزشک خود مشورت کنید (فیشور سیلانت برای محافظت از دندان در برابر پوسیدگی به کار می‌رود که برای انجام آن، یک روکش پلاستیکی محافظ بر سطوح دندان‌های آسیای کوچک و آسیای بزرگ انجام می‌شود). 
• غذاهایی مصرف کنید که میزان اسید و قند کمی داشته باشند.
• از مصرف دهان‌شویه‌های دارای الکل خودداری کنید.
• آدامسی که حاوی زایلیتول است، بجوید (Xylitol).
• برای افراد مبتلا به سندروم شوگرن (Sjogren’s syndrome) یا دارای سابقه پرتودرمانی، داروهایی برای خشکی دهان وجود دارد (سندروم شوگرن نوعی بیماری خودایمنی است که بدن به اشتباه به غدد برون‌ریز به خصوص غدد اشک و بزاق حمله می‌کند).

• اختلال نعوظ یا کاهش میل جنسی

این عارضه بیشتر با داروهای ضدافسردگی، آنتی‌هیستامین‌ها، بنزودیازپین‌‌ها، داروهای مسدودکننده بتا، داروهای مدر و مسدودکننده‌های H2 مرتبط است.

راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• از پزشک خود در مورد استفاده از یک داروی دیگر مشورت بخواهید.
• مصرف الکل، سیگار یا سایر مواد مخدری را که بر عملکرد جنسی تاثیر می‌گذارند، قطع کنید.
• به منظور رفع مشکلات جنسی، با دکتر خود در مورد سایر داروها یا روش‌های درمانی، همچون داروهای تجویزی (مانند مهارکننده‌های PDE5)، پمپ وکیوم، ایمپلنت، جراحی و شیوه‌های طبیعی صحبت کنید.

• آسیب مری

در اثر طیف گسترده‌ای از داروها مثل آسپرین، بیوفسفنات‌ها (مانند لندرونات/Alendronate)، داکسی سایکلین (D oxycycline)، پتاسیم کلراید، کینیدین (Quinidine) و ویتامین ث ایجاد شود.

راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• داروها را در حالت ایستاده و با نوشیدن یک لیوان آب مصرف کنید.
• بعد از خوردن دارو از دراز کشیدن خودداری کنید.
• در مورد بعضی از داروها توصیه شده که تا سی دقیقه بعد از خوردن دارو فرد باید به حالت ایستاده باشد.
• از خوردن موادی مانند مرکبات و الکل خودداری کنید.
• در مورد عوض کردن دارو از پزشک خود کمک بخواهید.

• سوهاضمه یا بیماری رفلاکس معده (GERD)

این عارضه بر اثر مصرف داروهایی که سبب سوزش معده می‌شوند (مانند آسپرین، آهن، داروهای NSAID و استروئیدها)، داروهایی که برای آرام کردن دریچه (اسفنگتر) انتهای مری (lower esophageal sphincter :LES) مصرف می‌شود (مانند آنتی‌کولینرژیک‌‌ها/ anticholinergics، مسدودکننده‌های کانال کلسیم و نیترات‌ها)، یا داروهای کاهش‌دهنده فشار دریچه (اسفنگتر) انتهای مری (مانند پروژسترون، تئوفیلین/Theophylline و داروهای ضد افسردگی تری‌سیکلیک)، ممکن است بروز پیدا کند.
راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• با پزشک خود در مورد کاهش دوز دارو یا عوض کردن آن با داروی دیگر صحبت کنید.
• زیر سر خود را بالاتر تنظیم کنید.
• از خوردن موادی مانند الکل، نوشیدنی‌های گازدار، مرکبات، قهوه، اسیدهای چرب یا گوجه‌فرنگی که سبب سوزش معده می‌شوند، خودداری کنید.
• در صورت سیگار کشیدن، سیگار را ترک کنید و در صورت داشتن اضافه وزن، وزن خود را کاهش دهید و از محکم بستن کمربند خودداری کنید.
• با دکتر خود در مورد داروهای رفلاکس معده مانند آنتی‌اسیدها، مسدودکننده‌های H2 و مهارکننده‌های پمپ پروتن صحبت کنید.

• عدم حفظ تعادل و یا ناپایداری پاها

داروهایی که منجر به گیجی، خستگی یا بی‌حالی می‌شوند، مثل داروهای ضدروان‌پریشی، برخی از داروهای ضدافسردگی، بنزودیازپین‌ها، آنتی‌هیستامین‌های خواب‌آور، داروهای ضد صرع، داروهای حاوی مواد مخدر و برخی از داروهای قلبی ممکن است علت این عارضه باشند.

راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• اگر دچار بی‌حالی هستید، با پزشک خود در مورد تغییر دوز دارو یا عوض کردن آن با یک داروی دیگر مشورت کنید.
• زیراندازها یا هرچیزی که ممکن است سبب افتادن شما شوند، از روی زمین بردارید.
• در موقع بلند شدن از دیگران کمک بخواهید.
• در صورت زمین افتادن، به پزشک خود اطلاع دهید تا آسیب‌های احتمالی را بررسی کند.
• می‌توانید از توصیه‌های یک پرستار خانگی برای ایمن کردن خانه کمک بگیرید.
• اگر ویلچر یا واکر دارید، هنگام بلند شدن از خواب از آن‌ها استفاده کنید.

• افزایش حجم لثه (رشد لثه در اطراف دندان‌ها)

این عارضه ممکن است در اثر مصرف سیکلوسپرین (Cyclosporine)، مسدودکننده‌های کانال کلسیم (مانند نیفدیپین/Nifedipine) و فنیتوئین (Phenytoin) ایجاد شود.

راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• به کاهش دوز دارو یا قطع آن نیاز دارد.
• در صورتی که دارو قطع نشود، جراحی و برداشتن لثه اضافی، اثری موقتی خواهد داشت.

• نقرس

این عارضه ممکن است در اثر مصرف آسپرین (دوز پایین)، داروهای شیمی‌درمانی، سیکلوسپرین، فروزماید(Fruzemide) و داروهای مدر تیازیدی(Thiazide) بروز پیدا کند.

راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• با پزشک خود در مورد کاهش دوز دارو یا عوض کردن آن با داروهای دیگر صحبت کنید.
• به منظور کاهش دردهای مربوط به نقرس، ممکن است که پزشک مصرف داروهای تجویزی NSAID یا سایر داروها را پیشنهاد کند.
• هنگام شدت گرفتن بیماری، از نوشیدن الکل و غذاهای غنی از پورین (مانند پنیر و گوشت قرمز) خودداری کنید.

• سردرد

سردرد، عارضه‌ای رایج در داروهای آسم، آنژین صدری و فشار خون، داروهای ضدبارداری خوراکی، داروهای درمان اختلال نعوظ و محرک‌هاست.
بروز سردردهای مصرف مفرط دارو یا سردردهای ریباند می‌تواند به علت مصرف بیش از حد استامینوفن، آسپرین، NSAIDها و اپیوئیدها باشد.

راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• در صورت سردردهای شدید، با پزشک خود در مورد کاهش دوز دارو یا عوض کردن آن با داروهای دیگر صحبت کنید.
• استامینوفن می‌تواند برای برخی از افراد موثر باشد اما ابتدا از با پزشک خود مشورت بخواهید.
• در اتاقی آرام و کم‌نور استراحت کنید.
• گرما، ماساژ درمانی، طب سوزنی یا انعکاس درمانی یا رفلکسولوژی- ماساژ نقاط خاص-(Reflexology) ممکن است در هنگام شدت سر درد موثر باشند.
• آب زیاد بنوشید.

• عفونت

کورتیکواستروئیدها (Corticosteroids)، سرکوب کننده‌های سیستم ایمنی، داروهای شیمی‌درمانی و چندین داروی دیگر، سیستم ایمنی بدن شما را سرکوب و خطر ابتلا به عفونت را افزایش می‌دهند.

راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• دست‌های خود را قبل از غذا خوردن، بعد از تماس با سایر افراد یا حیوانات و بعد از دستشویی بشویید.
• اگر خطر ابتلای شما به عفونت زیاد باشد (به علت داروهایی که مصرف می‌کنید یا بیماری‌های که به آن‌ها مبتلا هستید)، از افراد بیمار دوری کنید.
• واکسیناسیون خود را به موقع انجام دهید (از جمله واکسن سالانه آنفولانزا).
• در صورت بروز علائم بیماری یا به خطر افتادن سیستم ایمنی، هرچه سریع‌تر به پزشک خود مراجعه کنید.

• ریزش مو

ممکن است موهای سر یا همه موهای بدن دچار ریزش شوند.
این عارضه هنگام شیمی‌درمانی یا پرتو درمانی شایع است.
ممکن است در اثر مصرف برخی از داروها مثل داروهای ضد جوش، آنتی‌بیوتیک‌ها، داروهای ضدافسردگی، داروهای خوراکی ضدبارداری و داروهای کاهش کلسترول، بروز پیدا کند.

راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• به آرامی موهای خود را شانه کنید، از اتو کشیدن بیش از حد موها خودداری و در هنگام خواب، توری مو بر سر بگذارید.
• قبل از اینکه ریزش موی شما خیلی زیاد شود، کلاه گیس بخرید تا بهتر بتوانید آن را با رنگ اصلی موهای خود تطابق دهید. ممکن است، کلاه گیس با نام پروتز موی سر تحت پوشش بیمه قرار می‌گیرد.
• در صورتی که علت ریزش مو شیمی‌درمانی یا پرتو درمانی باشد، با پزشک خود در مورد استفاده از کلاه‌های خنک‌کننده (مخصوص شیمی‌درمانی) صحبت کنید.

• درد یا ضعف عضلانی

این عارضه هنگام مصرف استاتین‌ها/Statins (برای کاهش سطح کلسترول) شایع است و احتمالا به دلیل اثر پروتئین‌های ماهیچه‌ای یا کاهش کوآنزیم Q10(CoQ10) رخ می‌دهد.

راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• بی‌درنگ به پزشک خود اطلاع دهید، چون در برخی از موارد درد عضلانی نشان‌دهنده آسیب‌های جدی‌تری است. در این شرایط، مصرف دوزهای کمتر دارو یا تغییر دارو ممکن است لازم شود.
• بیش از حد ورزش نکنید.
• از مصرف مسکن‌های بدون نسخه مثل استامینوفن یا NSAIDها خودداری کنید.
• از مکمل‌های CoQ10 نیز می‌توانید کمک بگیرید. هرچند که نتایج مطالعات در مورد تاثیر این مواد متفاوت است.

• تهوع و استفراغ

عارضه‌ای رایج در شیمی‌درمانی و پرتو درمانی به شمار می‌رود.
در هنگام عدم تعادل الکترولیت‌ها یا ابتلا به عفونت، این عارضه ممکن است در اثر مصرف داروهای کند کننده یا مسدود کننده شکم نیز رخ دهد.

راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• داروهای ضد تهوع مثل انداسترون، اپرپیتانت (Aprepitant)، دگزامتازون (Dexamethasone) و درونابینول (Dronabinol)، می‌توانند مانع از استفراغ شوند و به کنترل حالت تهوع کمک کنند. شاید مجبور شوید برای پیدا کردن مناسب‌ترین دارو، چندین دارو را امتحان کنید.
• خود هیپنوتیزمی، شل کردن عضلات، بیوفیدبک (Biofeedback)، خیال‌پردازی هدایت‌شده (Guided imagery) و سایر تمرین‌های ذهنی می‌توانند موثر باشند.
• طب سوزنی ممکن است به حالت تهوع‌های پیش‌بینی‌شده کمک کند.
• به جای داشتن وعده‌های غذایی بزرگ، آن را به سه وعده کوچک تقسیم کنید.
• مایعات شفاف خنک (مانند آب، آب‌گوشت و آب‌میوه‌های بدن پالپ) مصرف کنید و آنها را آرام بنوشید. بستنی میوه‌ای یا ژلاتین را امتحان کنید.
• مواد غذایی سیرکننده مانند نان تست و کراکر بخورید و از غذاهای چرب، سرخ‌شده، تند، دارای بوی زیاد و یا بسیار شیرین خودداری کنید.
• جویدن زنجبیل را امتحان کنید.

• اختلال چشایی

عارضه‌ای رایج در هنگام مصرف داروهایی مانند آنتی‌بیوتیک‌ها (مانند سیپروفلوکساسین/Ciprofloxacin، مترونیدازول/Metronidazole)، داروهای ضد تشنج، ضد افسردگی، آسپرین، داروهای فشار خون، لیتیوم، متفورمین و شل‌کننده‌های عضلانی است.

راهکارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• معمولا با قطع دارو قابل برگشت است (با این حال ممکن است چندین ماه طول بکشد).
• غذاهای خود را با تنوع زیاد در رنگ و بافت بپزید.
• از گیاهان و ادویه‌ها استفاده کنید (از افزودن شکر یا نمک اضافی خودداری کنید).

• پارگی تاندون (Tendonitis)

از اثرات شایع مصرف آنتی‌بیوتیک‌های فلوروکینولون/ Fluoroquinolone است (مثل سیپروفلوکساسین، نورفلوکساسین/Norfloxacin، افلوکساسین/ Ofloxacin، لووفلوکساسین/Levofloxacin).
بیشتر در افراد بالای شصت سال، افرادی که از داروهای کورتیکواستروئیدی استفاده می‌کنند یا افراد دارای سابقه پیوند عضو رخ می‌دهد.

راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• اگر سابقه مشکل تاندون دارید، قبل از شروع مصرف فلوروکینولون، حتما پزشک خود رادر جریان بگذارید.
• در هنگام مصرف فلوروکینولون فعالیت‌های شدید فیزیکی انجام ندهید. 
• در صورت احساس درد یا تورم در تاندون، بی‌درنگ مصرف آنتی‌بیوتیک را قطع و به پزشک مراجعه کنید.
• هنگام استفاده از فلوروکینولون، در صورت بروز مشکل تاندون از مصرف تمام داروهای فلوئوروکینولونی در آینده خودداری کنید.

افزایش وزن

عارضه‌ای رایج در هنگام مصرف داروهای ضد روانپریشی، اکثر داروهای ضد دیابتی (به جز متفورمین)، داروهای ضد افسردگی و ضد صرع محسوب می‌‌شود.

راه‌کارهایی برای پیشگیری و مدیریت:

• با پزشک خود در مورد جایگزین کردن دارو صحبت کنید.
• رژیم غذایی سالم داشته باشید و مقدار غذای کمتری بخورید.
• غذا را بیشتر بجوید و به آهسته غذا را میل کنید.
• در طول روز آب بنوشید.
• برنامه ورزشی منظمی داشته باشید.