گرچه ثابت شده که رادیکال‌های آزاد با پیری و انبوهی از بیماری‌ها در ارتباط هستند، اما اطلاعات کمی در مورد نقش آنها در سلامتی انسان یا چگونگی جلوگیری از بیماری‌های ناشی از آن در افراد وجود دارد. به همین دلایل است دانشمندان در سال‌های اخیر به دنبال روش‌هایی بوده‌اند تا از غلظت این رادیکا‌ل‌ها در بدن بکاهند و مانع شکل‌گیری بیماری‌هایی شوند که مستقیما در ارتباط با این عامل است. از آنجایی که این ماده سلامت را تهدید می‌کند و این نکته ممکن است باعث نگرانی شود، سعی شده تا در این مطلب به موضوع مهم حیاتی و حیاتی رادیکال آزاد پرداخته شود.

فهرست مطالب

• رادیکال آزاد در بدن چیست

• رادیکال آزاد چگونه تولید می‌شود

• تاثیر رادیکال آزاد بر بدن

• چگونه رادیکال‌ های آزاد بدن را از بین ببریم

• رادیکال آزاد و آنتی اکسیدان

• پرسش‌های رایج درباره رادیکال آزاد

  • رادیکال آزاد چیست؟

  • رادیکال‌های آزاد چه ضررهایی دارند؟

  • چطور می‌توان با تاثیر رادیکال آزاد مقابله کرد؟

  • چطور می‌توان از تاثیرات منفی رادیکال‌های آزاد پیشگیری کرد؟

  • آنتی‌اکسیدان‌ها چطور رادیکال‌های آزاد را از بین می‌برند؟

رادیکال آزاد در بدن چیست

رادیکال‌های آزاد مسئول تغییرات ظاهری مرتبط با افزایش سن، مانند چین و چروک و موهای سفید هستند. درک نحوه فعالیت رادیکال آزاد در بدن نیاز به دانش اولیه شیمی دارد. اتم‌ها توسط الکترون‌هایی احاطه شده‌اند که به صورت لایه‌هایی به نام پوسته به دور اتم می‌چرخند. هر پوسته باید با تعداد مشخصی الکترون پر می‌شود. هنگامی که پوسته پر است، الکترون‌ها شروع به پر کردن پوسته بعدی می‌کنند. اگر اتمی پوسته بیرونی داشته باشد که پر نباشد، ممکن است از الکترون اتم‌های برای تکمیل پوسته خارجی خود استفاده شود. این نوع اتم‌ها به عنوان رادیکال‌های آزاد شناخته می‌شوند.

اتم‌ها با پوسته بیرونی کامل، پایدار هستند، اما رادیکال ‌های آزاد ناپایدار هستند و تلاش می‌کنند تعداد الکترون‌های خارجی پوسته خود را با آسیب رساندن به دیگر مولکول‌ها، تکمیل کنند. در صورت ادامه این اتفاق، فرآیندی به نام استرس اکسیداتیو آغاز می‌شود. استرس اکسیداتیو (Oxidative stress) می‌تواند به سلول‌های بدن آسیب برساند که منجر به انواع ظهور بیماری‌ها و علائم پیری مانند چین و چروک پوست شود.

مطالعات و تحقیات علمی معتبر بسیار زیادی  در خصوص ارتباط استرس اکسیداتیو ناشی از رادیکال‌های آزاد و بیماری‌های مختلف انجام شده و این رابطه اثبات شده است. از جمله بیماری‌های چون بیماری‌های سیستم عصبی مرکزی مانند آلزایمر و زوال عقل، آب مروارید و کاهش بینایی، بیماری قلبی عروقی به دلیل گرفتگی عروق، دیابت و بیماری‌های دژنراتیو ژنتیکی، مانند بیماری هانتینگتون یا پارکینسون، اختلالات خود ایمنی و التهابی مانند آرتریت روماتوئید و سرطان، اثرات آن در ظاهر، مانند از بین رفتن قابلیت ارتجاعی پوست، چین و چروک، سفیدی مو، ریزش مو و تغییر در بافت مو.

رادیکال آزاد چگونه تولید می‌شود

همانگونه که گفته شد، رادیکال‌های آزاد به نوعی اتم‌های ناپایدار هستند و برای پایداری بیشتر، آنها الکترون‌ها را از اتم‌های دیگر می‌گیرند. این امر ممکن است باعث بیماری‌ها یا علائم پیری شود. طبق نظریه اثر رادیکال‌های آزاد در مورد پیری، که برای اولین بار در سال ۱۹۵۶ بیان شد، وجود رادیکال‌های آزاد در بدن طبیعی است اما با گذشت زمان سلول‌ها را از بین می‌برند.

به طور خلاصه با افزایش سن بدن، توانایی مبارزه با اثرات رادیکال های آزاد را از دست می‌دهد در نتیجه استرس اکسیداتیو بیشتر و آسیب بیشتر به سلول‌ها را به همراه دارد. انواع رادیکال آزاد، رادیکال آزاد اکسیژن و رادیکال آزاد خون دلیل این امر هستند که در ادامه هر دوی آنها بررسی شده است.

• رادیکال آزاد اکسیژن: غلظت زیاد و غیرطبیعی این ماده در بدن می‌تواند در اثر قرار گرفتن در معرض تابش یونیزان و سایر سموم محیطی ایجاد شود. هنگامی که تابش یونیزه به یک اتم یا یک مولکول در سلول برخورد می‌کند، ممکن است الکترون از بین رفته و منجر به تشکیل یک رادیکال آزاد شود. سطح غیرطبیعی رادیکال آزاد مکانیزمی است که به وسیله آن اشعه یونیزان سلول‌ها را از بین می‌برد. علاوه بر این، برخی از سموم محیطی، مانند دود سیگار، برخی از فلزات و جو دارای اکسیژن بالا، ممکن است حاوی مقادیر زیادی از این ماده باشند یا سلول‌های بدن را برای تولید آن تحریک کنند. رادیکال‌های آزاد حاوی عنصر اکسیژن متداول‌ترین نوع تولید شده از این ماده در بافت زنده هستند. نام دیگر آنها «گونه‌های اکسیژن واکنش‌پذیر» یا ROS است.
• رادیکال آزاد خون: گرچه رادیکال آزاد به طور طبیعی در خون یافت می‌شوند، شرایط و سبک زندگی می‌تواند تولید آنها را تسریع کنند. این موارد عبارتند از قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی، مانند آفت کش‌ها و آلودگی هوا، الکل و مصرف غذاهای سرخ شده. این سبک زندگی با بیماری‌هایی مانند سرطان و بیماری‌های قلبی عروقی نیز مرتبط هستند. در واقع تحقیقات حاکی از آن است که این ماده به صورت طبیعی در میتوکندری تولید می‌شوند. میتوکندری اندامک‌های ریزی در سلول‌هاست که مواد مغذی را برای تامین انرژی سلول پردازش می‌کند. عواملی بیرونی باعث می‌شود که میتوکوندری رادیکال‌های آزاد بیشتری تولید کرده وارد خون می‌کند. بنابراین روند آسیب به سلول تسریع می‌شود.

تاثیر رادیکال آزاد بر بدن

تأثیر رادیکال‌های آزادی را می‌توان بیشتر در شکل‌گیری بیماری‌های چون سرطان و پیری زودرس و اثرات آن بر پوست مشاهد کرد. این اثرات در ادامه توضیح داده شده است.

• رادیکال آزاد و سرطان: همانگونه که اشاره شد رادیکال‌های آزاد به طور طبیعی در بدن تشکیل می‌شوند و در بسیاری از فرآیندهای طبیعی سلولی نقش مهمی دارند، اما غلظت بالای آنها برای بدن خطرناک باشند و به تمام اجزای اصلی سلول‌ها از جمله DNA ، پروتئین‌ها و غشای سلول آسیب برسانند. طبق تحقیقات انجام شده و مطالعاتی که در این زمینه در حال انجام است، آسیب این مواد در غلظت بالا و با وجود آوردن شرایط استرس اکسیداتیو به سلول‌های بدن، به ویژه DNA  آسیب می‌رساند. این آسیب در مدت زمان طولانی به تنهایی ممکن است در شکل گیری و پیشرفت سرطان نقش داشته باشد.
• تاثیر رادیکال‌های آزاد بر پوست: بدن از آنتی اکسیدان‌ برای خنثی سازی رادیکال‌های آزاد استفاده می‌کند اما وقتی عدم تعادل بین تولید این ماده و توانایی بدن در خنثی سازی آنها از بین برود، این ماده شروع به آسیب رساندن به غشای سلول می‌کنند. فرآیندی که معروف به استرس اکسیداتیو است. از جمله سلول‌هایی که بیش از همه در معرض آسیب قرار دارند، سلول‌هایی پوستی مسئول تولید موادی مانند کلاژن، الاستین و اسید هیالورونیک هستند که به پوست جوان ساختار محکم می‌دهند (به عنوان مثال فیبروبلاست‌ها و کراتینوسیت‌ها). تولید این مواد مفید برای پوست با افزایش سن و استرس اکسیداتیو به طور طبیعی کاهش می‌یابد، اما رادیکال‌های آزاد آن را حتی تسریع می‌کنند. در واقع پیری پوست یک روند کاملا طبیعی و اجتناب‌ناپذیر است، اما استرس اکسیداتیو می‎‌‌تواند باعث پیری زودرس پوست شود. در اثر این روند ممکن است علائم چون خطوط ریز و چین و چروک در اطراف دهان، پای چشم و پیشانی ایجاد شود.

آیا تا به حال یک تکه از موز یا یک سیب را از یخچال بیرون آورده‌اید و آن را در معرض هوا گذاشته‌اید؟ چروکیده شدن پوست سیب یا  قهوه‌ای شدن رنگ موز نتیجه اکسیداسیون است. یک روند مشابه همین اتفاق در پوست ما اتفاق می‌افتد اما بروز آن به جای چند دقیقه، چندسال طول می‌کشد.

چگونه رادیکال‌ های آزاد بدن را از بین ببریم

شناخت و پایبندی به اصول تغذیه سالم، ورزش، ترک سیگار از مهمترین عواملی هستند که باعث می‌شود از آسیب این ماده بر بدن جلوگیری شود.

در مقابل کم تحرکی، استفاده از غذاهای سرخ کردنی و فست فودها، مصرف دخانیات، آلوده شدن هوا و مواردی از این دست جامعه امروزی را مستعد پیری زودرس کرده است. این شرایط بدن را بیش از قبل در مقابل رادیکالهای آزاد بی دفاع کرده و به همین دلیل توصیه می‌شود تا با مصرف موراد غذایی حاوی آنتی اکسیدان، داشتن فعالبت ورزشی ثابت در طول روز به مقابله با این ماده در بدن بپردازیم.

رادیکال آزاد و آنتی اکسیدان

همانطور که گفته شد آنتی اکسیدان‌ها می‌توانند به جلوگیری از اثرات مضر این ماده در بدن کمک کنند. آنتی اکسیدان‌ها مولکول‎هایی هستند که از اکسیداسیون سایر مولکول‌ها جلوگیری می‌کنند و به همین خاطر هم مانع فعالبت رادیکال آزاد در بدن می‌شوند. در واقع آنتی اکسیدان‌ها الکترون مورد نیاز را به این اتم‌ها می‌دهند تا مانع از آن شوند که از مولکول‌های سلول‌های سالم گرفته شود.

آنتی اکسیدان‌ها الکترون را به رادیکال‌های آزاد اهدا می‌کنند، در نتیجه واکنش آنها کاهش می‌یابد. آنچه آنتی اکسیدان‌ها را منحصر به فرد می‌کند این است که می‌توانند بدون آن خود تبدیل به این نوع ماده مضر شوند، الکترون اهدا کنند.

هزاران ماده شیمیایی وجود دارند که می‌توانند به عنوان آنتی اکسیدان عمل کنند. ویتامین ث، ویتامین ای، گلوتاتیون، بتاکاروتن و استروژن‌های گیاهی به نام فیتواستروژن از جمله آنتی اکسیدان‌های مهمی هستند که ممکن است اثر این ماده را تا حد بسیار زیادی از بین ببرند.

بسیاری از مواد غذایی چون انواع توت، مرکبات و بسیاری از میوه‌های دیگر سرشار از ویتامین ث هستند، هویج به دلیل برخورداری از  میزان زیادی بتاکاروتن و سویای و دانه‌های سویا به دلیل برخورداری از فیتواستروژن جز این دسته قرار می‌گیرند. مواد غذایی رایج دیگری هم وجود دارد که افراد می‌توانند برای افزایش تعداد آنتی اکسیدان‌هایی بدن مصرف کنند که باعث تقویت سلامت قلب و چشم، جلوگیری از سرطان و محافظت در برابر سایر بیماری‌ها می‌شود.

البته در صورت نیاز می‌توان با مصرف مکمل‌های حاوی آنتی اکسیدان از اثرات منفی این ماده جلوگیری کرد. با این وجود بهتر است تهیه و استفاده از این مکمل‌ها زیر نظر پزشک انجام شود، زیرا هر ماده مفیدی در صورت افراط در مصرف می‌تواند به ماده مضر برای بدن تبدیل شود.

پرسش‌های رایج درباره رادیکال آزاد

• رادیکال آزاد چیست؟

به انواع مولکول‌ها، اتم‌ها، و یون‌هایی که ساختار الکترونی اتم آنها ناقص باشد رادیکال آزاد گفته می‌شود. این اجزا بر خلاف مولکول‌های سالم فاقد الکترون‌های کافی بوده و پوشش سلولی متفاوتی با سلول‌های سالم دارند.

• رادیکال‌های آزاد چه ضررهایی دارند؟

رادیکال‌های آزاد می‌توانند روی سلول‌های سالم بدن تاثیر گذاشته و آنها را دچار تغییرات ژنتیکی کنند. این اجزا می‌توانند باعث تشکیل بافت‌های سرطانی در طولانی مدت شوند. آنها همچنین نقش مهمی در شکستگی و پیری پوست دارند.

• چطور می‌توان با تاثیر رادیکال آزاد مقابله کرد؟

مصرف ویتامین‌ ای و ویتامین ث، همچنین انواع آنتی‌اکسیدان‌ها می‌تواند به کاهش تاثیر این اجزا کمک قابل توجهی کند. به صورت طبیعی، بدن از طریق آنتی‌اکسیدان‌ها با تاثیرات رادیکال‌های آزاد مقابله می‌کند.

• چطور می‌توان از تاثیرات منفی رادیکال‌های آزاد پیشگیری کرد؟

داشتن سبک زندگی سالم، یعنی مصرف غذاهای مفید و سالم، ورزش، اجتناب از مصرف دخانیات، تحرک بالا و مواردی مانند این به کاهش تاثیر رادیکال‌های آزاد کمک می‌کند. در مقابل، فقدان تحرک، مصرف غذاهای سرخ‌کردنی و چرب، و مصرف سیگار می‌تواند منجر به تاثیر مخرب‌تر آنها روی پوست و بدن شود.

• آنتی‌اکسیدان‌ها چطور رادیکال‌های آزاد را از بین می‌برند؟

آنتی‌اکسیدان‌ها مولکول‌هایی هستند که ساختار الکترونی قدرتمندی دارند. آنها با انتقال الکترون به رادیکال‌های آزاد آنها را تبدیل به مولکول‌های سالم در بدن می‌کنند.

سخن پایانی

با توجه به تمام مواردی که در این مطلب گفته شد، می‌توان دلیل روند پیری زودرس، سفید شدن موها و بسیاری از بیماری‌ها دانست. پیری و تحلیل بدن وضعیت طبیعی و گزیر ناپذیری است اما عقل حکم می‌کند که خود به شرایط آن دامن نزیند. به همین خاطر مهم است که از شرایطی که غلظت و سطح تولید رادیکال‌ آزاد را بدن زیاد می‌کنند، دوری کنید. این شرایط فقط مختص به مصرف غذاهای سالم نیست و باید از آلودگی‌های محیطی و سبک زندگی که باعث کم تحرکی شما و تمایل به مصرف دخانیات و الکل می‌شود نیز دور باشید. تمام این موارد در کنار عمر طولانی، زمینه‌های شکل‌گیری بیماری‌ها را هم در شما کمرنگ‌تر می‌کند.