حمله گرمایی و گرمازدگی ـ علائم،‌ تفاوت‌ها و روش‌های درمان

گرمازدگی به مجموعه علائمی گفته می‏‌‌شود که پس از قرار گرفتن طولانی مدت در گرمای شدید هوا بروز پیدا می‌‏کنند. به این نشانه‌ها خستگی گرمایی نیز می‌گویند. حالت شدیدتری از گرمازدگی، حمله گرمایی نامیده می‌شود که وضعیتی خطرناک است و می‌تواند منجر به مرگ شود. در ادامه به شما خواهیم گفت که گرما زدگی چیست و چه فرقی با حمله گرمایی دارد. علائم هر دو حالت را بررسی می‌کنیم و روش‌های درمان و کمک‌های اولیه هنگام بروز گرمازدگی یا حمله گرمایی را خواهیم گفت. در آخر نیز نکاتی برای پیشگیری از گرمازدگی به شما آموزش می‌دهیم.

فهرست مطالب

• تعریف گرمازدگی
• حمله گرمایی چیست
• تفاوت گرمازدگی و حمله گرمایی چیست
• تفاوت گرمازدگی با تب چیست
• گرما زدگی چطور درمان می‌شود
• کمک‌های اولیه و درمان حمله گرمایی
• چه کسانی بیشتر در معرض گرمازدگی قرار دارند
• روش‌های جلوگیری از گرمازدگی

تعریف گرمازدگی

همانطور که از نام آن می‌توان حدس زد، گرما زدگی یکی از بیماری‌های مرتبط با گرماست که بر اثر قرار گرفتن در معرض دمای بالا رخ می‌دهد. هنگامی که در محیط بسیار گرم قرار بگیریم، پس از مدتی سیستم تنظیم دمای درونی بدن دچار اختلال شده و توانایی خود را برای متعادل نگه‌داشتن دما از دست می‌دهد. به از کار افتادن سیستم کنترل دمای بدن، استرس گرمایی (Heat stress) گفته می‌شود. استرس گرمایی شامل حالت‌های مختلف کرامپ گرمایی، خستگی گرمایی و حمله گرمایی است.

سیستم تنظیم دمای بدن با مکانیسم‌‌‏های متفاوتی همچون تنفس، تعریق، و افزایش جریان خون در سطح پوست، گرمای اضافی را آزاد می‌کند. زمانی که دمای محیط اطراف خیلی بالا باشد، عرق از روی پوست تبخیر نمی‌شود و به این ترتیب بدن نمی‌تواند گرمای اضافه را به محیط خارج منتقل کند. دمای طبیعی بدن در شرایط عادی بین ۳۵.۵ تا ۳۷.۵ درجه سانتی‌گراد است. در گرما زدگی این عدد به ۳۸ و بالاتر می‌رسد. در صورتی که دمای بدن به ۴۰ درجه برسد، به آن حمله گرمایی می‌گویند که در ادامه‌ی همین مطلب به آن خواهیم پرداخت.

پیشنهاد مطالعه: گرمازدگی کودکان و نوزادان و راه های درمان آن

بدن در گرمازدگی با دو نوع کمبود مواجه می‌شود؛

• کمبود آب که با علائمی شامل تشنگی بیش از حد، ضعف، سردرد و از دست دادن هوشیاری بروز پیدا می‌کند.
• کم شدن نمک و الکترولیت‌ها که علائم آن عبارتند از تهوع و استفراغ، گرفتگی عضلات (کرامپ گرمایی) و سرگیجه.

لازم به ذکر است در گرمازدگی، افزایش دمای بدن به علت عوامل خارجی (همچون گرمای هوا) اتفاق می‌‎‏افتد. اگر افزایش دمای درونی بدن به علت عوامل درونی همچون عفونت، اختلال در سیستم تنظیم دمای بدن، اوردوز یا واکنش بدن به مصرف بعضی داروهای خاص باشد، به آن گرمازدگی نمی‌گوییم.

از مهمترین علائم گرما زدگی (خستگی گرمایی)، کم ‏آب شدن بدن است. هنگام گرمازدگی، بدن تلاش می‏‌کند تا به کمک تعریق ، دمای بدن را کاهش دهد. همین موضوع می‏‌تواند باعث کاهش آب و الکترولیت‌‏های بدن شود. الکترولیت‌‏ها موادی همچون کلسیم، سدیم و پتاسیم در بدن هستند که در تنظیم ضربان قلب، عملکرد صحیح اعصاب و سلامت عضلات موثر واقع می‏‌شوند.

اگر کم آبی ناچیز باشد (از دست رفتن حدود ۳ تا ۴ درصد آب بدن) عموما مشکلی برای فرد ایجاد نکرده و علائمی بروز نمی‌‏دهد. کم آبی خفیف (از دست رفتن حدود ۵ تا ۸ درصد آب بدن) منجر به احساس خستگی شدید، سرگیجه، گرفتگی و درد عضلات و سردرد می‏‌شود. اگر آب از دست رفته بیشتر از ۱۰ درصد آب بدن باشد، عطش شدید و عوارض جسمی و روانی را با خود به همراه خواهد داشت. کم آبی شدید (از دست رفتن ۱۵ تا ۲۵ درصد آب بدن) منجر به مرگ می‏‌شود. کم آبی ناشی از گرمازدگی عموما خفیف است و تنها باعث احساس ناراحتی و تشنگی می‏‌شود. این کم‌آبی با نوشیدن آب جبران می‌شود.

پیشنهاد مطالعه:  تشخیص و درمان کم آبی بدن

اولین علائمی که در اثر گرمازدگی بروز پیدا می‏‌کند تعریق، قرمزی پوست، خستگی، گرفتگی و درد عضلات، سردرد، سرگیجه خفیف و حالت تهوع است. در این مرحله از گرمازدگی، رفتن به یک محیط خنک و نوشیدن آب عموما از وخیم‌‏تر شدن گرمازدگی جلوگیری کرده و آن را به طور کل برطرف می‌‌‏کند. همچنین، اگر در هوای گرم فعالیت بدنی زیادی داشته باشد، ممکن است که آزردگی پوستی نیز یکی از علائم اولیه گرمازدگی در بدنتان باشد. در اثر فعالیت در هوای گرم، لباس آغشته به عرق مکررا به پوست بدن کشیده شده و آن را آزرده می‏کند. آزردگی پوستی ناشی از گرمازدگی عموما پس از تعویض لباس‏ و خنک شدن بدن رفع می‏‌شود.

اگر به علائم اولیه گرمازدگی بی ‏توجهی شود یا فرد در محیط گرم باقی بماند، علائم شدیدتری بروز پیدا می‌‏کنند. رنگ ‏پریدگی، تپش قلب، تعریق شدید، عطش، اسهال، استفراغ، تیرگی ادرار، سرگیجه، اختلال در تمرکز، تورم خفیف پاها و قوزک‏ها یا دست‏ها و انگشتان و غش کردن نمونه‏‌‌هایی از این علائم هستند.

به غش کردن از گرما، «سنکوپ گرما» نیز گفته می‌‏شود. این اتفاق زمانی می‌‏افتد که فشار خون (بابت کم آبی) کاهش یافته و خون کافی به مغز نمی‌‏رسد. احتمال غش کردن از گرمازدگی و یا سنکپ گرما در کسانی که برای کاهش فشارخون خود دارو مصرف می‌کنند بیشتر است. عموما قبل از غش کردن فرد احساس سرگیجه می‏‌کند. اگر احساس می‌‏کنید که ممکن است از گرمازدگی غش کنید، با استراحت کردن و کاهش سریع دمای بدن خود ممکن است بتوانید از سنکوپ گرما جلوگیری کنید. بالاتر نگه داشتن پاها از سطح بدن نیز می‏تواند خون بیشتری را به سمت مغز جریان داده و از غش کردن جلوگیری کند.

حمله گرمایی چیست

حمله گرمایی (Heat stroke) یک وضعیت پزشکی است که طی آن دمای بدن تا حدی افزایش پیدا می‌کند که موجب تخریب سلول‌ها و بافت‌های بدن می‌شود. ممکن است آن را با نام سکته گرمایی نیز بشناسید. این وضعیت ممکن است ناشی از افزایش دمای محیط، فعالیت بدنی شدید، بیماری‌های عفونی، مصرف داروهای خاص و یا برخی وضعیت‌های پزشکی مانند بیماری‌های قلبی، کلیوی، تنفسی و … باشد.

طبق تعریف علم پزشکی، رسیدن دمای مرکزی بدن به ۴۰ درجه سانتی‌گراد و عوارض سیستم عصبی مرکزی، اصلی‌ترین نشانه‌های حمله گرمایی محسوب می شوند. در این حالت تعریق متوقف می‌شود و پوست فرد قرمز، داغ و خشک است. در صورت مواجهه فردی با حمله گرمایی باید فورا به دنبال مراقبت های پزشکی بود و او را در صورت امکان، به مکان خنک تر منتقل کرد. همچنین مایعات و الکترولیت‌های بدن باید جایگزین شوند و از تماس با نور خورشید و گرما خودداری گردد. از دیگر علائم این حالت می‌توان به حالت تهوع، تشنج،‌ گیجی، از دست دادن هوشیاری یا حتی کما اشاره کرد.

می‌توان گفت حمله گرمایی، جدی‌ترین شکل آسیب‌های گرمایی است. این وضعیت می‌تواند در ادامه سایر آسیب‌های گرمایی مانند گرما زدگی یا سنکوپ گرمایی رخ بدهد، اما این تنها حالت ممکن نیست. ممکن است فردی بدون داشتن علائم دیگر آسیب‌های گرمایی به ناگاه دچار حمله گرمایی شود. حمله گرمایی در صورت عدم درمان، می‌تواند منجر به مشکلات جدی مانند سکته قلبی، سکته مغزی و یا مرگ ناگهانی شود. به همین دلیل یک وضعیت اورژانسی محسوب شده و در صورت تجربه علائم حمله گرمایی، باید به سرعت به پزشک مراجعه کنید. 

تفاوت گرمازدگی و حمله گرمایی چیست

گرمازدگی و حمله گرمایی هر دو آسیب‌هایی گرمایی همراه با افزایش دمای بدن هستند، اما تفاوت‌هایی مهمی نیز بین آنها وجود دارد. اطلاع از تفاوت گرما زدگی و حمله گرمایی به ما کمک می‌کند در صورت مواجه‌شدن با این موقعیت‌ها بتوانیم اقدامات صحیح را انجام دهیم. اولین قدم برای اینکه بدانیم گرما زدگی و حمله گرمایی چه تفاوتی دارند اینست که علائم آنها را بهتر بشناسیم.

علائم گرمازدگی

• گیجی
• سرگیجه
• غش کردن
• خستگی
• سردرد
• گرفتگی عضلات یا شکم
• پوست رنگ پریده
• تعریق زیاد
• ضربان قلب تند
• حالت تهوع، استفراغ یا اسهال
• ادرار تیره رنگ (نشانه کم آبی بدن)

علائم حمله گرمایی 

• افزایش دمای بدن تا ۴۰ و بیشتر
• سردرد ضربان دار
• سرگیجه و احساس سبکی سر
• عدم تعریق با وجود گرما
• پوست قرمز، داغ و خشک
• ضعف یا گرفتگی عضلات
• ضربان قلب سریع
• تهوع و استفراغ
• تنفس سریع و کم عمق
• تغییرات رفتاری مانند سردرگمی، سردرگمی یا سرگیجه
• تشنج
• بی هوشی

بعضی علائم اولیه حمله گرمایی مشابه علائم گرمازدگی معمولی است. از دیگر علائم آن می‌‏توان به تپش قلب، تنفس سریع و عمیق، کاهش تعریق، داغ و سرخ شدن پوست، سردرد، حالت تهوع، سردرگمی، تاری دید، کج خلقی و زودرنجی، غش کردن و بیهوشی اشاره کرد. اگر حمله گرما شدید باشد، می‌‏تواند منجر به تشنج، از کار افتادن اعضای بدن، کما یا حتی مرگ شود. هنگام وقوع حمله گرما، توصیه می‌‏شود تا بدون معطلی به نزدیک‏ترین مرکز درمانی مراجعه کنید.

نکته بعد که باید به آن توجه کنیم تفاوت در علت بروز این مشکلات است. گرمازدگی همیشه به دلیل افزایش دمای محیط رخ می‌دهد اما حمله گرمایی می‌تواند دلایل دیگری مانند عفونت‌ داخلی یا مصرف یک داروی خاص داشته باشد.

تفاوت گرمازدگی با تب چیست

گرچه گرمازدگی و تب از نظر افزایش دمای بدن به هم شباهت دارند اما علت رخ دادن و علائم آنها کاملا متفاوت است. دمای بدن توسط عضوی با نام هیپوتالاموس کنترل می‌‏شود که عموما دمای بدن را حدود ۳۷ درجه نگه می‏‌دارد؛ هر چند این عدد در افراد مختلف و در ساعات مختلف روز، متفاوت است. اگر هیپوتالاموس احساس کند که باکتری یا ویروسی وارد بدن شده است، دمای بدن را افزایش می‌‏دهد تا بدن را به محیط نامناسبی برای رشد و تکثیر عامل بیماری ‏زا تبدیل کند؛ در نتیجه تب می‌کنیم. در چنین شرایطی، تب کردن بخشی از واکنش سیستم ایمنی بدن به باکتری و ویروس است. با بهبود عفونت ایجاد شده توسط عامل بیماری ‏زا، هیپوتالاموس نیز دمای بدن را به سطح عادی خود باز می‏‌‌گرداند.

اما گرمازدگی، واکنش بدن به محیط اطراف است، نه عاملی داخلی. هنگام گرمازدگی، مکانیسم‌‏های خنک کننده سیستم تنظیم دمای بدن، همچون تعریق، کارساز نیست و دمای بدن بیشتر از حد عادی بالا می‌رود. به همین علت است که داروهایی که تب را بهبود می‌‏بخشند (همچون استامینوفن) در بهبود گرمازدگی ناموفق هستند. 

گرما زدگی چطور درمان می‌شود

توصیه می‌‏شود به محض اینکه علائم اولیه گرمازدگی را در خود مشاهده کردید، هر کاری که مشغول آن هستید را رها کنید و به مکانی خنک بروید تا بدن خود را خنک کنید. برای بهبود گرمازدگی و خنک کردن بدن می‌‏توانید:

• آب خنک یا نوشیدنی ورزشی (که غنی از الکترولیت است) بنوشید.
• هرگونه لباس اضافی را از تن خود در بیاورید.
• دراز بکشید و استراحت کنید.
• حمام آب سرد بگیرید.
• پارچه‌‏ای را به آب خنک آغشته کرده و روی پیشانی خود قرار دهید.
• مچ دستان خود را به مدت ۶۰ ثانیه زیر شیر آب سرد بگیرید.
• تا زمان برطرف شدن علائم گرمازدگی، فعالیت پیشین خود را متوقف کنید.
• ناحیه بازوها و کشاله ران را با کمپرس آب سرد خنک کنید.
• با پنکه یا بادبزن پوست خود را خنک کنید.
• اگر علائم گرمازدگی شدیدتر و احساس سرگیجه و سردرگمی داشتید، بهتر است علاوه بر رعایت موارد بالا، تا زمانی که به هوشیاری کامل دست پیدا نکرده‌‌‏اید از خوردن و آشامیدن خودداری کنید. در این مرحله از گرما زدگی، مراجعه به کلینیک خالی از لطف نیست.

پیشنهاد مطالعه: برای گرمازدگی چه بخوریم 

کمک‌های اولیه و درمان حمله گرمایی 

حمله گرمایی یک وضعیت اورژانسی است، به همین دلیل در صورتی که مشکوک هستید فردی به این حالت دچار شده است باید فورا با ۱۱۵ تماس بگیرید. هرگونه تاخیر در رساندن فرد به مراکز درمانی ممکن است منجر به آسیب‌های جدی یا مرگ شود.

در مدتی که منتظر رسیدن کمک‌های پزشکی هستید، با انجام برخی کمک‌های اولیه می‌توانید زندگی فرد بیمار را نجات دهید. آرامش خود را حفظ کنید و طبق ترتیب زیر عمل کنید:

• فرد را به محیط دارای تهویه مطبوع، یا حداقل دور از تابش آفتاب، منتقل کنید و بخوابانید.
• لباس‌‌های غیر ضروری مانند ژاکت، جوراب و … را از تن او خارج کنید.
• در صورت امکان دمای بدن را بسنجید، اما اگر دماسنج ندارید در انجام کمک‌های اولیه شک نکنید.
• پوست بیمار را با حوله و دستمال مرطوب یا ریختن مستقیم آب، خنک کنید.
• برای خنک کردن می‌توانید از کمپرس یخ در زیر بغل، کشاله ران، گردن و پشت بیمار کمک بگیرید.
• اگر فرد جوان است و در اثر فعالیت ورزشی دچار حمله گرمایی شده می‌توانید از وان پر از یخ برای خنک‌ کردن او استفاده کنید.
• از یخ برای خنک کردن افراد مسن، کودکان و کسانی که در اثر فعالیت بدنی زیاد دچار این مشکل شده‌اند استفاده نکنید.
• در صورت دیر رسیدن اورژانس، برای گرفتن کمک‌های بیشتر با آنها در تماس باشید و اقداماتی را که به شما می‌گویند انجام دهید.
• از دادن آب و مایعات به فردی که دراز کشیده یا هشیار نیست به شدت پرهیز کنید، زیرا احتمال خفگی او وجود دارد.

چه کسانی بیشتر در معرض گرمازدگی قرار دارند

طبعا احتمال گرمازدگی کسانی که در محیطی بسیار گرم قرار دارند، به خصوص اگر مشغول فعالیت بدنی باشند، بسیار بالاست. اما عوامل دیگری وجود دارد که خطر گرمازدگی را افزایش می‌‏دهد. یکی از این عوامل سن است. به طور کل کودکان و نوجوانان زیر ۱۶ سال و بزرگسالان بالای ۶۵ سال بیشتر در خطر ابتلا به گرمازدگی قرار دارند.

به طور کلی دیگر عواملی که احتمال گرمازدگی را افزایش می‌‏دهند عبارت است از:

• ابتلا به بیماری‏‌های سیستم ایمنی
• ابتلا به بیماری‌‏های قلبی
• ابتلا به فشار خون بالا
• ابتلا به اختلالات ریوی، کلیوی یا کبدی
• ابتلا به کم آبی، به خصوص کم آبی مزمن
• ابتلا به اختلالات متابولیک
• ابتلا به دیابت
• اضافه وزن
• سیگار کشیدن و مصرف نوشیدنی‌‌های الکلی 
• لاغری شدید
• ابتلا به ورم معده و ورده
• مصرف داروهای ادرارآور (که عموما برای کاهش فشار خون و بیماری‏های همچون آب‏ سیاه یا التهاب تجویز می‌‏شود)
• مصرف‏ داروهای مخصوص دستگاه عصبی داخلی، از جمله آنتی هیستامین‌‏ها، داروهای ضد روان‏پریشی و بتا بلاکرها (داروهای مسدودکننده گیرنده آدرنرژیک بتا)
• مصرف بی‌‏رویه مواد مخدر

به غیر از عوامل ذکر شده، افرادی که ورزش‌‏هایی همچون فوتبال، دو با مسافت زیاد، کوهنوردی یا دوچرخه سواری انجام داده یا افراد ارتشی، کشاورزان، کارگران ساختمانی، محققان، افسران پلیس، آتش نشانان و کارکنان پارک‏ها و فضاهای سبز بیشتر در خطر گرمازدگی قرار دارند.

حمله گرمایی، افراد مسن‌تر که در خانه‌های بدون تهویه مطبوع زندگی می‌کنند را به احتمال بیشتری تحت تاثیر قرار می‌دهد. 
سایر گروه‌های پرخطر شامل افراد از هر گروه سنی است که:

• به اندازه کافی آب نمی‌نوشند
• بیماری‌های مزمن دارند 
• مقادیر زیادی الکل مصرف می‌کنند

روش‌های جلوگیری از گرمازدگی

هنگامی که شاخص گرما بالا است، بهتر است در خانه یا فضای دارای تهویه مطبوع بمانید. اگر مجبور به بیرون رفتن هستید، می‌توانید با انجام این مراحل از گرمازدگی جلوگیری کنید:

• لباس های سبک، رنگ روشن و گشاد و کلاه لبه پهن بپوشید.
• از کرم ضد آفتاب با SPF ۳۰ یا بیشتر استفاده کنید.
• مایعات بیشتری بنوشید. برای جلوگیری از کم آبی بدن، روزانه مقدار زیادی آب، آب میوه یا آب سبزیجات بنوشید. از آنجایی که بیماری‌های مرتبط با گرما نیز می‌توانند ناشی از کاهش نمک باشند، بد نیست در شرایط گرما و رطوبت شدید، یک نوشیدنی ورزشی غنی از الکترولیت را جایگزین آب کنید. 
• یک توصیه کلی برای کسانی که ورزش های با شدت متوسط تا زیاد انجام می دهند این است که ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلی‌لیتر مایعات را دو یا سه ساعت پیش از ورزش و ۲۰۰ میلی‌لیتر آب یا نوشیدنی ورزشی را درست قبل از ورزش اضافه کنند. در طول ورزش، حتی اگر احساس تشنگی نمی‌کنید، باید هر ۲۰ دقیقه یک بار۲۰۰ تا ۳۰۰ میلی‌لیتر آب بنوشید. نوشیدن آب بعد از تمرین را فراموش نکنید.
• از مصرف الکل و نوشیدنی‌های حاوی کافئین خودداری کنید، زیرا هر دو ماده می توانند باعث از دست دادن مایعات بیشتر و بدتر شدن گرمازدگی شوند. 
•  هنگام ورزش یا کار در فضای باز، اقدامات احتیاطی بیشتری را در نظر بگیرید.

اگر صرع یا بیماری شدید قلبی، کلیوی یا کبدی دارید، از رژیم غذایی با محدودیت مایعات استفاده می کنید یا مشکل احتباس مایعات دارید، قبل از افزایش مصرف مایعات با پزشک خود مشورت کنید.