شش یا ریه یکی از مهمترین ارکان حیاتی بدن انسان‌ها و اکثر موجودات زنده محسوب می‌شود. ریه‌‌ (یا همان شش‌ها) به صورت قرینه در نزدیکی ستون فقرات و قلب و همچنین در حفره سینه قرار دارد. ریه در بدن انسان مهمترین و بیشترین نقش را در روند تنفس، تامین اکسیژن و دفع دی‌اکسید کربن بر عهده دارد. کیسه‌های هوایی در ساختار ریه به گونه‌ای مخصوص و ویژه‌ای قرار گرفته‌اند و ساختار اسفنجی و انعطاف‌پذیری به این اندام تنفسی بخشیدند. ساختار این اندام بدن خاصیت تغییر حجم و وضعیت را در هنگام تنفس (دم و بازدم) داراست. در هنگام دم و افزایش حجم ریه قفسه سینه به سمت بیرون و بالا حرکت کرده و پرده دیافراگم به سمت پایین منقبض می‌شود. هرچقدر مقدار اکسیژن دریافتی از طریق شش‌ها (بوسیله دم) و خروج دی‌اکسیدکربن (بوسیله بازدم) بهتر و مناسب‌تر انجام شود، عملکرد و کارآیی تمام اجزا بدن از جمله سلول‌ها بهتر خواهد بود. با افزایش حجم ریه می‌توان‌ عملکرد دستگاه تنفسی را ارتقا و بهبود بخشید. در ادامه به اهمیت افزایش حجم ریه و روش‌های تمرینی مخصوص به آن خواهیم پرداخت.  

فهرست مطالب

• افزایش حجم و یا ظرفیت ریه به چه معناست
• چرا افزایش حجم ریه مهم است
• اهمیت افزایش ظرفیت ریه برای مقابله با ویروس کرونا
• تمرین افزایش حجم ریه
• تست اکسیژن خون در منزل
• نحوه استفاده از پالس اکسی متر انگشتی

افزایش حجم و یا ظرفیت ریه به چه معناست

در مورد حجم ریه انسان و اصطلاحات زیادی از جمله، حجم ذخیره دم، حجم ذخیره بازدم، ظرفیت دم، حجم باقیمانده، ظرفیت حیاتی، ظرفیت باقیمانده عملی و حجم جاری وجود دارد. در ادامه توضیح مختصری درباره هر کدام از این اصطلاحات و همچنین افزایش حجم ریه آورده شده است.

• حجم ذخیره دمی: به مقدار هوایی گفته می‌شود که پس از یک دم معمولی توسط یک دم عمیق به ریه وارد می‌شود. که حدود ۲۲۰۰- ۳۸۰۰ میلی‌لیتر است.
• حجم ذخیره بازدمی: به مقدار هوایی گفته می‌شود که پس از یک بازدم توسط یک بازدم عمیق از ریه خارج می‌شود. که حدود ۷۰۰- ۱۲۰۰ میلی‌لیتر است.
• ظرفیت حیاتی: به میزان هوایی که پس از یک دم عمیق توسط یک بازدم عمیق از ریه خارج می‌شود، ظرفیت حیاتی می‌گویند. که حدود ۴۸۰۰ میلی‌لیتر است.
• حجم جاری: مقدار هوای وارد شده طی یک دم عادی و هوای خارج شده طی یک بازدم عادی را حجم جاری می‌گویند که حدود ۳۰۰ - ۵۰۰ میلی‌لیتر است.
• حجم باقی مانده: حتی پس از هر بازدم عمیق، مقدار اندکی هوا درون ریه انسان باقی می‌ماند و نمی‌توان آن را خارج کرد. این مقدار را حجم باقی مانده می‌گویند که حدود ۱۲۰۰ میلی‌لیتر است.
• ظرفیت دمی: برابر است با حداکثر حجم جاری و حجم ذخیره دمی که حدود ۳۸۰۰ میلی‌لیتر است.
• ظرفیت باقیمانده عملی: برابر است با مجموع حجم ذخیره بازدمی و حجم باقیمانده که حدود ۱۸۰۰- ۲۲۰ میلی‌لیتر است.
• ظرفیت کل ریه: برابر است با مجموع ظرفیت حیاتی و حجم باقیمانده که حدود ۶۰۰۰ میلی‌لیتر است.

افزایش حجم ریه موجب افزایش حجم کیسه‌های هوایی تشکیل دهنده ریه می‌شود. افزایش حجم این کیسه‌ها به مرور زمان باعث افزایش مقدار هوای دمی ورودی و همچنین افزایش سطح جذب اکسیژن توسط گلبول‌های قرمز و نشر آنها به جریان خون خواهد شد. همین دلیل می‌تواند علت مناسبی جهت افزایش میزان اکسیژن دریافتی از هر دم در ریه‌ها باشد.

چرا افزایش حجم ریه مهم است

سلامت و بهبود عملکرد ریه به دلیل تامین و افزایش سطح اکسیژن رسانی به بدن، برای سلامت و عملکرد بدن نقش اساسی و مهمی ایفا می‌کند. افزایش حجم ریه در دستگاه تنفسی می‌تواند با افزایش سطح اکسیژن، امکان انجام فعالیت‌ها و عملکردهای دیگر اندام‌ها و دستگاه‌های بدن را بیشتر و بهتر مهیا کند.

انجام انواع فعل و انفعالات در داخل بدن (مانند گوارش، ترشح انواع هورمون و فعالیت مغز) و همچنین فعالیت‌های اندام‌های حرکتی بیرونی (مانند ورزش کردن، انجام کارهای روزانه و پیاده‌روی) باعث بروز نیاز فراوان به اکسیژن توسط سلول‌ها، بافت‌ها و اندام‌ها می‌شود. در حقیقت اکسیژن پایه اصلی و یکی از سوخت‌های اساسی سلول‌های بدن جهت انجام فعالیت‌ها و اعمال آنهاست.

بدن انسان با انجام تنفس داخلی (سلولی) و تنفس خارجی (ریوی) به تبادل اکسیژن با محیط اطراف خود می‌پردازد. به صورتی که اکسیژن توسط تنفس ریوی ابتدا به ریه و سپس به جریان خون وارد می‌شود. سلول‌ها نیز با گرفتن اکسیژن از جریان خون (تنفس داخلی) به انجام فعالیت‌های درون سلولی خود می‌پردازند.

افزایش حجم ریه می‌تواند به افزایش ظرفیت گنجایش هوای دمی و همچنین جذب بیشتر اکسیژن از طریق کیسه‌های هوایی ریه و طبیعتا افزایش سطح اکسیژن خون کمک بزرگی کند. هر چقدر مقدار اکسیژن خون در زمان انجام تحرکات اندام‌های حرکتی و اعمال درونی بدن بیشتر و راحت‌تر در دسترس اندام‌ها و دستگاه‌های بدن قرار بگیرد، به همان اندازه عملکرد و کارآیی آن اجزا بهتر و مناسب‌تر خواهد بود.

افزایش حجم ریه به وسیله انجام حرکات ورزشی و تمرینات تنفسی به مرور زمان امکان‌پذیر است. در بسیاری از بیماری‌ها از جمله ذات‌الریه و کرونا - که در آن دستگاه تنفسی هدف حمله قرار گرفته و دریافت اکسیژن از طریق دیواره‌های کیسه‌های هوایی محدود می‌شود- تمرینات درست ورزشی موجب افزایش حجم ریه و توانایی آن در بدن خواهد شد. در نتیجه، دستگاه تنفسی به طور کامل درگیر و نابود نشده و احتمال بهبودی و سلامتی دوباره در آنها بیشتر از سایر افراد خواهد بود. در این مطلب از وبسایت سبک زندگی می‌توانید درباره تمرینات تنفسی برای کرونا بیشتر بخوانید. 

اهمیت افزایش ظرفیت ریه برای مقابله با ویروس کرونا

همانطور که گفته شد بیماری ویروسی کرونا یا همان کووید ۱۹ نیز مانند بیماری‌هایی نظیر ذات‌الریه، آسم، برونشیت ریه و سرطان ریه دستگاه تنفسی را مورد حمله قرار داده و ریه را میزبان اصلی خود می‌داند.

از آنجایی که ویروس بیماری‌زا کرونا به مکان‌هایی با دمای پایین علاقه دارد، ریه انسان را محل استقرار خود انتخاب می‌کند. این ویروس به پروتئین‌های ACE2 موجود روی سطح سلول‌های کیسه‌های هوایی ریه می‌چسبند و از این طریق وارد سلول‌های ریه می‌شوند. علاوه بر حمله ویروس به سلول‌های ریه، سیستم دفاعی بدن انسان نیز به جهت از بین بردن ویروس به سلول‌های ریوی حمله کرده و موجب نابودی آنها می‌شوند.

در افرادی که قبل از ابتلا به این بیماری تمرینات افزایش حجم ریه و تقویت بافت ریه را انجام داده‌اند، به دلیل افزایش سطح جذب اکسیژن و رساندن آن به جریان خون، در صورت ابتلا به بیماری کرونا ویروس، سلول‌ها و اندام‌های بدن آنها کمتر با کمبود اکسیژن و عوارض بعد از آن مواجه می‌شود. در نتیجه افزایش حجم ریه به بیمارانی که دچار درگیری ریه طی ابتلا به ویروس کرونا هستند، کمک می‌کند تا از کمبود اکسیژن کمتری رنج برده و سریع‌تر بهبود یابند.

روش‌ها و تمرینات تنفسی در حین ابتلا به کرونا نیز می‌توانند موثر واقع شوند. برای انجام این تمرینات و یا روش‌های کمک به افزایش حجم ریه در زمان ابتلا به بیماری کرونا باید با پزشک متخصص مشورت کرد؛ به خصوص اگر به بیماری‌های مزمن تنفسی همچون بیماری آسم مبتلا هستید. برای اطلاع بیشتر درباره بیماری آسم و کرونا، این مطلب را بخوانید.

تمرین افزایش حجم ریه

اندازه‌گیری سطح ظرفیت شش‌ها و توانایی آنها باید زیر نظر پزشک متخصص داخلی و یا عفونی ارزیابی شده و راه‌ها و روش‌های تمرینی و یا دارویی مناسب توسط او تجویز شوند.  نیاز دستگاه تنفسی هر فرد به تعداد دفعات تمرین و یا تعیین نوع حرکات ورزشی با فرد دیگر متفاوت است. تمرینات تنفسی و حرکات ورزشی زیادی جهت افزایش حجم ریه وجود دارد که در ادامه به تعدادی از آنها می‌پردازیم.

• انجام دم عمیق توسط بینی به گونه‌ای که استخوان جناغ و شکم به سمت بالا حرکت کنند، سپس حبس نفس در سینه (بسته به میزان تحمل) و پس از آن بازدم طولانی (دو برابر زمان حبس نفس) از طریق دهان که لب‌ها به شکل غنچه در آمده‌اند. به مقدار ۵ الی ۱۰ بار در روز.
• دست خود را بر روی شکم قرار داده و به آرامی عمل دم را انجام دهید. به صورت چشمی مقدار بالا آمدن دست را هنگام دم نظاره و اندازه‌گیری کنید. سپس به آرامی و با دهان غنچه شده عمل بازدم را انجام دهید. در دفعات بعدی هنگام تنفس سعی کنید مقدار بالا آمدن دست گذاشته شده بر روی شکم را به مرور افزایش دهید. در فواصل معین سر خود را به طرفین حرکت داده تا از بروز تنش در قسمت فوقانی بدن جلوگیری کنید. برای افزایش حجم ریه روزانه ۵ الی ۱۰ دقیقه می‌توان از این روش استفاده کرد.
• تمرینات اینتروال که برای بهبود و افزایش عملکرد ریه در آن شدت انجام حرکات ورزشی را کم و یا زیاد می‌کنند. به طور مثال برای یک دقیقه تمرینات شدید ورزشی مثل دویدن با سرعت بالا و سپس دو الی سه دقیقه تمرین پیاده‌روی با سرعت کم و به صورت آهسته انجام می‌پذیرد.
• انجام ورزش یوگا خود برای کمک به افزایش سطح اکسیژن خون و بهبود عمل خون‌رسانی به اندام‌ها صورت می‌گیرد. انجام تمرینات یوگا کمک قابل قبولی به کاهش دی‌اکسید کربن، افزایش اکسیژن خون و افزایش حجم ریه می‌کند. در این صفحه از وبسایت سبک زندگی می‌توانید با انواع تمرینات یوگا آشنا شوید. 
• انجام همزمان فعالیت‌های هوازی و تمرینات تقویت عضله (مانند پیلاتس و ایروبیک در هوای آزاد) می‌تواند نقش مهمی در تقویت سیستم تنفسی و افزایش حجم ریه ایفا کند.

برخی از تکنیک های تنفسی نیز می‌تواند در بهبود عملکرد ریه ها موثر باشد. با خواندن این مطلب، با تمرینات تنفسی تقویت ریه‌ها آشنا می‌شوید که ضمن بهبود عملکرد ریه‌ها، استرس را کاهش می‌دهد. 

تست اکسیژن خون در منزل

کاهش میزان اکسیژن خون انسان از حد نرمال (حدودا ۹۷درصد) گاهی فاقد عوارض و نشانه مشخصی است که به آن هیپوکسی خاموش نیز گفته می‌شود. به همین دلیل استفاده از دستگاه پالس اکسیمتر می‌تواند در تعیین میزان دقیق اکسیژن خون افراد روش خوب و مناسبی باشد.

دستگاه پالس اکسیمتر بسیار کوچک بوده به طوری که انگشت فرد در آن قرار گرفته و میزان اکسیژن خون را با نمایش SpO2 و همچنین تعداد ضربان قلب او را نشان می‌دهد. کاهش میزان اکسیژن خون از ۹۰درصد به پایین می‌تواند خطرناک و مشکل‌ساز شود.

هرچقدر میزان اکسیژن موجود در خون کاهش یابد به همان میزان توانایی و عملکرد سلول‌ها، اندام‌ها و دستگاه‌ها در بدن کاهش خواهد یافت. از جمله بافت‌هایی که در زمینه کاهش اکسیژن دچار مشکل شدید می‌شود، بافت مغز انسان است. کاهش اکسیژن به مدت طولانی می‌تواند موجب بروز آسیب‌های مغزی خطرناک و غیر قابل بازگشت شود.

نحوه استفاده از پالس اکسی متر انگشتی

دستگاه پالس اکسیمتر (Pulse Oximeter) یا همان دستگاه اکیسژن‌سنج که در این ایام کرونایی بسیار مورد استفاده پزشکان، کادر درمان و شخص بیمار واقع می‌شود، بسیار کوچک و مقرون به صرفه است.

این دستگاه که با استفاده از نور مقدار سطح اکسیژن و ضربان قلب را در کمترین زمان مشخص می‌کند، برای تشخیص وضعیت هیپوکسی خاموش یا همان کاهش اکسیژن بدون علامت و خطرناک بسیار مفید و مؤثر است. بسیاری از این دستگاه‌های کوچک و قابل حمل «پالس اکسیمتر» با باطری کار می‌کنند. تعدادی از این دستگاه‌ها قابلیت اتصال به مانیتورهای بزرگ و کسب اطلاعات دقیق‌تری از بدن را نیز ممکن می‌کنند. این دستگاه به طور معمول به انگشت متصل شده و اعداد روی پالس اکسیمتر میزان اشباع اکسیژن خون و ضربان قلب را بیان می‌کند، ولی می‌توان آن را به بینی، گوش، پا نیز وصل کرد.

از آنجایی که گلبول‌های قرمز حامل‌های اکسیژن در بدن انسان هستند، نقش مهمی در تعیین میزان غلظت اکسیژن بدن دارند. هر چقدر گلبول قرمز از اکسیژن اشباع شده باشد، به همان میزان رنگ آن قرمز روشن و هر چقدر این گلبول‌ها فاقد اکسیژن باشند رنگ‌ آنها تیره‌تر است. دستگاه پالس اکسیمتر با عبور نور از پوست انسان می‌تواند رنگ گلبول‌های قرمز عبوری در رگ را تشخیص دهد.

به طور مثال چند درصد از گلبول‌های قرمز عبوری در مدت معین به رنگ روشن هستند، آن درصد می‌شود مقدار درصد اشباع اکسیژن خون، که توسط دستگاه پالس اکسیمتر نشان داده می‌شود. از آنجایی که گفته شد این دستگاه علاوه بر درصد اکسیژن خون تعداد ضربان قلب را به وسیله تشخیص تعداد نبض در دقیقه نشان می‌دهد. تفسیر پالس اکسی متری عبارت است از؛

• درصد اکسیژن خون در وضعیت نرمال باید بین ۹۵ تا ۱۰۰ باشد. در صورت کاهش (حدودا کمتر از ۹۳) بیمار باید تحت درمان قرار بگیرد.
• مقدار طبیعی ضربان قلب بین ۷۰ تا ۱۰۰ ضربان در دقیقه می‌باشد. نزدیک ۷۰ الی ۸۰ بودن ضربان می‌تواند نشانه خوبی از سلامت سیستم عروقی و قلبی باشد.

پزشکان می‌گویند چنانچه به کووید- ۱۹ مبتلا شده‌اید، بهتر است سه بار در روز با فواصل معین اکسیژن خون را اندازه بگیرد. چنانچه اعداد به دست آمده روند نزولی داشته است و به زیر ۹۳ برسد، فورا با پزشک تماس بگیرد. در واقع، اگر در اندازه‌گیری اکسیژن خون عدد کمتر از ۹۳ را مشاهده کردید، نترسید! ابتدا چک کنید که آیا اعداد به دست آمده روند نزولی داشته است یا خیر. سپس، پس از مدت زمانی مجددا اکسیژن خون خود را اندازه‌گیری کنید. اگر مجددا همان عدد یا عدد کمتری را مشاهده کردید به پزشک مراجعه کنید.

استفاده دستگاه پالس اکسی متر معمولا به وسیله پزشک و یا به صورت شخصی در منزل صورت می‌گیرد. مناسب بودن سطح اکسیژن خون را نمی‌توان به طور قطعی دلیلی بر عدم ابتلا به کرونا ویروس دانست. زیرا در بعضی از موارد به دلیل آسیب ندیدن بخش مهم ریه و افزایش حجم ریه بیماران، میزان اکسیژن خون افت نمی‌کند. بنابراین، نمی‌توان نرمال بودن درصد اکسیژن خون را دلیلی بر نداشتن بیماری کرونا دانست.

تعداد دفعات استفاده از دستگاه تست در اشخاص با یکدیگر متفاوت است و باید تحت نظر و تشخیص پزشک متخصص تعیین شود. در افرادی که دچار تنگی‌نفس هستند انجام تست با دستگاه پالس اکسیمتر به صورت هر چند ساعت (حدود ۳ الی ۶ ساعت) یک بار می‌تواند مفید باشد.

نحوه خواندن پالس اکسیمتر

• برای خواندن عدد ضربان قلب: زیر نماد PRbpm نوشته می‌شود.
• درصد اکسیژن خون: زیر نمادSpO_۲٪  نوشته می‌شود.

سخن پایانی 

افزایش حجم ریه می‌تواند کمک بزرگی به افزایش سطح اکسیژن خون و همچنین میزان عملکرد ریه و دیگر اندام‌ها و دستگاه‌های بدن داشته باشد. در این ایام و به دلیل همه‌گیری بیماری کرونا، اندازه‌گیری میزان اکسیژن خون جزو اولین و مهمترین روش‌های تشخیصی در بین پزشکان و کادر درمان به حساب می‌آید. با همه این اوصاف نمی‌توان بیماری ویروسی کرونا را فقط از طریق مقدار اشباع اکسیژن خون در فرد تشخیص داد. زیرا تحقیقات نشان می‌دهند افراد زیادی بدون کاهش سطح اکسیژن خون در طول بیماری به کرونا مبتلا شده‌اند.