جسم و ذهن انسان در طول زندگی با مشکلات و بیماری‌های زیادی تهدید می‌شود و اختلال در هر کدام می‌تواند، موجب ایجاد ناتوانی و بیماری در دیگری شود. گذشت سالیان عمر باعث افزایش فرسودگی و مشکلاتی، برای این دو جز مهم (جسم، ذهن) انسان خواهد شد. استخوان شاید مهمترین و اساسی‌ترین اجزای بدن در استحکام و ثبات جسمی به حساب بیاید. بیماری‌ و ناتوانی این رکن مهم جسم می‌تواند، عملکرد منفی بسیار زیادی بر تمام ارکان جسمی و ذهنی بگذارد. بیماری پوکی استخوان یکی از مهم‌ترین بیماری‌های سالیان اخیر استخوان و ستون فقرات به حساب می‌آید. در ادامه بیشتر درباره این بیماری مشهور و با گستره وسیع ابتلا توضیح خواهیم داد.

فهرست مطالب

• بیماری پوکی استخوان چیست

• دلایل پوکی استخوان

• چگونه پوکی استخوان را تشخیص دهیم

• بیماری پوکی استخوان در جوانی

• رابطه پوکی استخوان و یائسگی

• راه‌های پیشگیری ازبیماری پوکی استخوان

بیماری پوکی استخوان چیست

در گذشته بیماری پوکی استخوان (Osteoporosis)  را بیماری خاموش می‌نامیدند. زیرا کاملا بی‌علائم و بدون سر و صدا استخوان‌ها را نابود و تخریب می‌کرد و هیچ نشانه هشدار دهنده‌ای از خود بروز نمی‌داد.

اما امروزه با پیشرفت علم و تجهیزات پزشکی به راحتی می‌توان، بیماری پوکی استخوان را در مراحل اولیه تشخیص داد. همین امر باعث بهبود روند درمان این بیماری در این دوران شده است.

پوکی استخوان به دلیل کاهش چشمگیر تراکم استخوانی ایجاد می‌شود. استخوان‌ها در شرایط معقول و مساعد با جذب املاح و مواد مغذی مورد نیاز خود می‌توانند، استحکام و ثبات خود را به خوبی حفظ کنند. پوکی استخوان عارضه بسیار مهمی است، که می‌تواند هر فرد در هر رنج سنی را به خود مبتلا کند، اما بیشتر افراد در معرض خطر این بیماری را افراد مسن و دارای رده سنی بالای ۵۰ سال تشکیل می‌دهند.

برای پیشگیری از بروز هر چه بیشتر این بیماری در سنین پیری بهتر است از دوران نوجوانی و جوانی تدابیر و روش‌های مهم و اساسی از قبیل، انتخاب سبک زندگی سالم با تغذیه سالم، ترک دخانیات به خصوص ترک سیگار، ورزش کردن و استراحت و خواب کافی به خوبی به افراد آموزش داده شود.

به طور معمول، پوکی استخوان را به دو نوع پوکی استخوان یائسگی و پوکی استخوان وابسته به سن (ناشی از پیری) تقسیم‌بندی می‌کنند.

پوکی استخوان ناشی از یائسگی به طور متداول و معمول به صورت شکستگی فشرده ستون مهره و مچ دست بروز می‌یابد که بیشتر و با درصد بالایی در بانوان یائسه دچار فقدان کلسیم و پروتئین دیده می‌شود.

پوکی استخوان ناشی از پیری در افراد بالای ۷۰ سال مشاهده می‌شود که با علائم شکستگی لگن و شکستگی فشرده ستون مهره نمایان می‌شود.

دلایل پوکی استخوان

استخوان بر خلاف ظاهر صاف و یک‌دست خود دارای پیچیدگی‌های ساختاری بسیار زیادی در ساختار خود است. استخوان‌ها حاوی دو بافت اسفنجی و متراکم هستند. علاوه بر اینها، دو نوع سلول به نام‌های استئوبلاست و استئوکلاست در بافت استخوانی یافت می‌شوند و هر کدام از آنها وظایف خاص و ویژه‌ای دارند.

سلول‌های استئوکلاست با تجزیه استخوان‌های مرده، ضعیف شده و یا آسیب دیده مواد حاصل از آنها را در اختیار سلول‌های استئوبلاست قرار می‌دهند. استئوبلاست‌ها با افزایش مواد مغذی و قرار دادن کلسیم در بین حفره‌های آنها موجب تشکیل استخوان جدید می‌شوند. هماهنگی این دو سلول با هم باعث ایجاد روند دو مرحله‌ای تجدید و تعویض (Remodeling) خواهد شد. در افراد بزرگسال سالم این روند هر ۳ الی ۴ ماه یکبار به طور کامل ایجاد می‌شود.

با افزایش سن هماهنگی میان این دو نوع سلول کاهش می‌یابد. سلول‌های استئوکلاست با سرعت بالایی باعث تجزیه و تخریب استخوان‌های ضعیف شده می‌‌شود، ولی سلول‌های استئوبلاست نمی‌توانند با سرعت مناسب به ساخت مجدد استخوان‌های تجزیه شده کمک کنند. علاوه بر این با افزایش سن جذب کلسیم در بدن با مشکل مواجه می‌شود؛ در نتیجه سلول‌های استئوبلاست نمی‌توانند حفره‌های موجود در بافت استخوانی را به خوبی پر کنند.

در نتیجه، فضای بین بافتی افزایش یافته و تراکم استخوانی کاهش چشمگیری پیدا می‌کند. کاهش تراکم استخوانی نشانه و عوارض خاصی در پی ندارد، اما اگر این روند برای مدت طولانی ادامه بیابد، می‌تواند منجر به بروز علائم و شکستگی‌های زیادی در سراسر بدن انسان شود. بیماری پوکی استخوان در حیوانات هم دیده شده است.  

چگونه پوکی استخوان را تشخیص دهیم

همانطور که پیش‌تر گفته شد، کلسیم نقش مهمی در تراکم استخوانی ایفا می‌کند. از طرفی ویتامین دی نیز نقش مهمی در جذب کلسیم به وسیله روده ایفا می‌کند. به همین دلیل کاهش مقدار این ویتامین در بدن باعث بروز پوکی استخوان خواهد شد.

افراد دچار پوکی استخوان الزاما نباید به شکستگی‌های مختلف دچار شوند. ولی در افراد دچار این بیماری خطر بروز انواع شکستگی بسیار بیشتر از سایرین است. دو سوم افرادی که دچار شکستگی ناشی از پوکی استخوان می‌شوند، هرگز به طور کامل نمی‌توانند توانایی‌های گذشته خود را باز یابند. اسکلت یک فرد بالغ هر ۳ الی ۱۰ سال به طور کامل باز شکل پیدا می‌کند. باید قبل از بروز علائم پوکی استخوان از طریق انجام آزمایشات لازم از وجود آن با خبر شده و به دنبال راه‌های درمانی بود.

از آنجایی که بیماری پوکی استخوان به بیماری خاموش شهرت دارد، نمی‌توان بدون انجام آزمایشات غربالگری به وجود آن پی برد. ولی می‌توان ضعف استخوانی، درد مفاصل و خم‌شدگی ستون فقرات را از علائم مهم این بیماری دانست. پزشکان باید قد افراد مراجعه کننده را به صورت مرتب اندازه گرفته و در پرونده آنها درج کنند تا بدین وسیله بتوانند با کاهش قد ناشی از خم‌شدگی، هرچه زودتر به وجود بیماری پوکی استخوان پی ببرند.

هر چقدر تشخیص این بیماری در زمان مساعد و کوتاه‌تری بعد از ابتلا انجام شود، به همان میزان سرعت درمان و بهبودی افزایش می‌یابد.

بیماری پوکی استخوان در جوانی

اکثر جوانان به دلیل داشتن روش زندگی نامناسب، رژیم غذایی غیر اصولی و نداشتن تحرک لازم جزو گروه‌های مستعد ابتلا به این بیماری هستند. در ایران دختران جوان و بانوان به دلیل کمبود ویتامین دی بیشتر از آقایان در خطر ابتلا به بیماری پوکی استخوان قرار دارند. 

در جوامع امروزی و با ماشینی شدن امورات زندگی تحرک و جنب و جوش جوانان بسیار کمتر از هم‌ سن و سالان خود در دهه‌های گذشته است. مشغله‌های زیاد کاری و نداشتن عملکرد جسمانی کافی به همراه تغذیه غیر اصولی و نامناسب می‌توانند از دلایل مهم ابتلای جوانان به این بیماری به حساب بیایند.

طرز صحیح نشستن هنگام مطالعه و یا کار با کامپیوتر نیز تا حد زیادی از ابتلا به قوز ستون فقرات و به دنبال آن مشکلات و ساییدگی‌های مهره‌ای جلوگیری می‌کند.

مصرف به اندازه کلسیم، املاح، ویتامین دی و پروتئین‌ها به همراه روش درست زندگی از جمله انجام تمرینات ورزشی مناسب، ساعت خواب کافی و منظم و راه رفتن درست و اصولی در کاهش ابتلا به بیماری پوکی استخوان در جوانان موثر است. 

رابطه پوکی استخوان و یائسگی

یائسگی یکی از مهم‌ترین عوامل در ابتلا به بیماری پوکی استخوان در زنان به حساب می‌آید. تا جایی که در تقسیم‌بندی این بیماری یکی از دو نوع پوکی استخوان را به یائسگی اختصاص داده‌اند.

یائسگی از سنین ۴۵ تا ۶۰ سالگی در بانوان آغاز می‌شود. ژنتیک، عوامل محیطی، بیماری‌های زمینه‌ای و تغذیه نامناسب نقش مهمی در شروع سن یائسگی در بانوان دارند. از آنجایی که حجم استخوان بانوان کمتر از آقایان بوده و طول عمرشان نیز بیشتر است، خطر ابتلا به این بیماری در آنها افزایش می‌یابد. احتمال بروز این بیماری در زنانی که یائسگی زودرس را تجربه می‌کنند، بیشتر است. 

از عوامل مهم ایجاد پوکی استخوان در دوران یائسگی می‌توان به کاهش شدید مقدار هورمون استروژن زنان در این دوران اشاره کرد. بانوانی که سطح کلسیم، ویتامین دی و پروتئین‌ آنها به میزان کافی نباشد، در دوران یائسگی در ابتلا به این بیماری بسیار مستعدتر از دیگران خواهند بود.

خوردن مواد پروتئینی، هورمون درمانی، مصرف مکمل‌های ویتامین دی و کلسیم، داشتن رژیم غذایی سالم با مصرف لبنیات، حبوبات، جگر، تخم‌مرغ، کنجد، آجیل (بادام، گردو، فندق، بادام زمینی)، عدس، نخود، ماهی ساردین و کشک نقش مهمی در کاهش عوارض پوکی استخوان ناشی از یائسگی در بانوان خواهند داشت.

راه‌های پیشگیری ازبیماری پوکی استخوان

راه‌های درمانی بسیار زیادی برای این بیماری بیان شده است، از جمله درمان دارویی که برای درمان بیماری پوکی استخوان توسط پزشک تجویز می‌شود. از درمان‌های دارویی که باید بی قید و شرط زیر نظر پزشک متخصص ارتوپد مصرف شوند، عبارتند از کلسی‌تونین، بیس فسفونات‌ها از قبیل ریزدرونیت، دنوزومات و رالوکسیفن. 

اما بهترین روش برای کاهش درصد مبتلایان، پیشگیری از ابتلا به بیماری پوکی استخوان است. افراد برای کاهش خطر بروز بیماری‌های ناشی از افزایش سن نظیر پوکی‌ استخوان باید در دوران نوجوانی و جوانی طرز صحیح و اصولی زندگی کردن را بیاموزند. 

همچنین، سالمندان نیز باید علاوه بر تغذیه سالم تحرک کافی داشته باشند تا با بیماری پوکی استخوان در سالمندان مقابله شود. در این مطالب از وبسایت سبک زندگی، می‌توانید درباره رژیم غذایی سالم برای سالمندان و همچنین ورزش برای سالمندان بیشتر بخوانید.  

 در صورت ابتلا و تشخیص به موقع نیز می‌توان با کمک پزشک متخصص به بهبود هرچه زودتر و بیشتر این بیماری کمک کرد. پزشک با در نظر گرفتن شرایط فردی، بیماری‌های زمینه‌ای و مشکلات ژنتیکی می‌تواند، راه حل و تجویز مناسبی از قبیل، استفاده از کمپرس گرم یا سرد، ماساژ درمانی، هورمون درمانی، فیزیوتراپی، کاهش وزن، استفاده از داروهای گیاهی و یا شیمیایی بیان کند.

ترک مصرف مشروبات الکلی و دخانیات، استفاده نکردن یا استفاده محدود از نوشابه‌های کافئین‌دار، نوشیدنی‌های گازدار، قهوه، مواد غذایی فرآوری شده، فست و فودها و سوسیس و کالباس باعث بروز تأثیرات شگرفی بر کاهش عوارض ناشی از بیماری پوکی استخوان خواهد شد.

سخن پایانی

بیماری پوکی استخوان، بیماری شایعی در سنین بالا و همچنین دوران یائسگی است. اگرچه برای مقابله با پوکی استخوان درمان‌های دارویی وجود دارد، اما پیشگیری مهم‌ترین و کارآمدترین روش برای مقابله با بیماری پوکی استخوان است. تنظیم ساعات بدن، حذف نکردن وعده‌های غذایی، استفاده از مواد مغذی و تازه در رژیم غذایی سالم، انجام تمرینات و حرکات ورزشی به صورت منظم و متناسب، دریافت مواد مورد نیاز بدن (مانند کلسیم، ویتامین دی و پروتئین) داشتن فعالیت و نشستن اصولی می‌توانند در پیشگیری از ابتلا به بیماری پوکی استخوان موثر باشند.